محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

آغاز تاریخ پراکندگی قوم یهود و اسکان عده بی شماری از آنان در سرزمین هایی که بعدها ضمیمه خاک ایران شد به هفت قرن قبل از میلاد می رسد. ورود اولیه آنان پس از شکست ده اسباط اسراییل به وسیله امپراتوری آشور اتفاق افتاد و پس از آن، در قرن ششم قبل از میلاد به دنبال خرابی معبد مقدس در اورشلیم توسط بخت النصر به بابل آورده شدند. استقرار یهودیان در ایران زمین در دوره هخامنشی و کورش کبیر با رفتار انسانی، همیاری و برادری صورت گرفت. آنان مورد حمایت دولت وقت قرار گرفتند و برای اولین بار امید و احساس آزادی را، خارج از رویا، در قلب خود احساس کردند همین امر باعث شد هر گروهی از آنها به شهرهای مختلف گسیل و از جمله در مناطق آذربایجان، همدان، کاشان، یزد فارس و اصفهان ماندگار شوند .

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

از آنجایی که شرایط محیطی و اقلیمی اصفهان شباهت زیادی به اورشلیم داشت، عده کثیری از یهودیان به خصوص شهراصفهان را برای اقامت دایم انتخاب کردند. در حال حاضر، پس از گذشت قرن ها هنوز هم خانواده های بسیاری از یهودیان در اصفهان باقی مانده و آنجا را موطن اصلی خود می دانند. از جمله آثار و یادگارهایی که هنوز هم از این قوم در این ناحیه موجود است کنیساها و قبرستان باستانی یهودیان اصفهان با نام ” سارح بت آشر” در منطقه پیر بکران است.

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 201

این آرامستان که مقبرة استر خاتون” و به قولی “سارح بت آشر، نواده حضرت یعقوب، در آنجاست، شاهد یکی از قدیمی ترین سنگ نوشته های چند هزار ساله است. این نوشته ها که بر سر در یکی از دیوارهای داخل کنیسا نصب شده است، به خط عبری برجسته و شامل آیاتی از تورات است، و بعبارتی نشانگر حضوردیرینه یهودیان در اصفهان می باشد.
یهودیان اصفهان در گذشته در محله ای به نام جوباره، که در حوالی مسجد جمعه است قرار گرفتند.

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

یهودیان اصفهان در گذشته در محله ای به نام جوباره، که در حوالی مسجد جمعه است قرار گرفتند. این محله در روایات گذشته اسامی مختلفی همچون یهودیه، “جهودانک” و دارالیهود و غیره داشته است. علاوه بر جوباره که یکی از قدیمی ترین محلات اصفهان است، در ناحیه دیگر دردشت و گلبهار، که یهودیان آن را گلبار می نامیدند، نیز یهودی نشین بودند. محله جوباره از دو کوچه سنگلاخی و خاکی به موازات یکدیگر و کج و معوج، با تعدادی کوچه های مقطع، تشکیل می شد و در دو طرف کوچه مغازه های متفاوت، یک مدرسه ابتدایی، حمام عمومی، قصابی کاشر و نانوایی و غیره قرار داشت. در این محله همچنین حدود بیش از ۲۰ کنیسا برای عبادت ساخته شده بود که تعدادی از آنها جزء آثار باستانی شناخته شده و هنوز باقی اند.

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

شغل اهالی یهودی اصفهان اغلب پیله وری، دوره گردی در دهات، سلمانی و بقالی و امثال آن بود و در آن زمان از امنیت نسبی برخوردار بودند. علی رغم زندگی سخت با امکانات محدود، یهودیان به موسیقی، اشعار و سروده های فولکلوریک، که پديدة ذاتی آنها بود، علاقه وافری داشته، بین آنها هنرمندانی در نواختن تار، کمانچه، نی، فلوت و دنبک و آواز و غیره شهرت بسزایی داشتند. یهودیان اصفهان در حفظ و حراست و پاسداری از میراث فرهنگی و هنری ایران با عشق فراوان کوشا بودند.

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

اما زبان و لهجه یهودیان به طور کلی در شهرهای گوناگون با کمی تفاوت مخلوطی از زبان پهلوی، پارسی و لهجه های مردم محلی و تا حدودی به همراه کلماتی از عبری با سایر زبانها بود. به همین ترتیب، زبان “جیدی” محله جوباره یهودیان اصفهان معجونی است از زبان فارسی با لهجه شیرین اصفهانی که شیفتگی و جاذبه خاصی دارد. اگر سری به شهرک سده یا خمینی شهر امروز بزنید، مسلمانان آن منطقه از نظر زبان محلی گویشی خیلی شبیه به زبان جیدی محله جوباره یهودیان اصفهان را تکلم می کنند، یقینا آنها هم از بقایایی یهودیان جوباره اصفهان هستند که در دوران صفویه به اجبارا مسلمانی را قبول کردند، چنان که هنوز زنان سده ای به شیوه زنان یهودی شب های شنبه شمع روشن می کنند .

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

کنیساهای موجود در اصفهان هم اکنون (1398 خورشیدی) ، به غیر از دو مورد بقیه در محله ی جوباره واقع شده اند که دست کم، بیش از 90 سال قدمت دارند. محله ی جوباره، یکی از سه محله ی قدیمی یهودیان اصفهان است که بیشترین جمعیت یهودی در آن ساکن بوده اند. کنیسای جدید اصفهان در محدوده ی مرکزی شهر (خیابان آمادگاه) واقع شده است .
اولین نکته ی قابل توجه، موقعیت محله ی جوباره نسبت به مسجد جامع قدیمی شهر است. جوباره در شعاع کمتر از 500 متری مسجد جامع واقع شده است که با توجه به وسعت و جمعیت شهر اصفهان، فاصله ی زیادی محسوب نمی شود و نشان دهنده مجاورت و هم زیستی اقلیت کلیمی در دل شهر است. پراکندگی و مکان یابی کنیساها در میان محله، همانند بافت خود محله به صورت ارگانیک و نامنظم است. با نگاه به نقشه ی پراکندگی این کنیساها، مشخص می شود که 6 عدد از 12 کنیسای موجود در جوباره در مجاورت گذر اصلی این محله (کوی کمرزرین و دو گذر منشعب از آن) واقع شده اند. این امر، حاکی از اهمیت این گذر به عنوان ستون فقرات اصلی محله است .

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

سایر کنیساها هم از این ویژگی مستثنی نیستند و به غیر از یک مورد، همگی در مجاورت معابر اصلیِ محلّه ساخته شده اند . به این ترتیب، همه ی آنها در عرصه های نیمه عمومی واقع شده اند و سلسله مراتب فضاهای عمومی و خصوصی در مکان یابی آنها رعایت شده است. که در این میان، هیچ کدام از این بناها به صورت منفرد و جدا شده از دیگر دانه های بافت که عمدتاً‌ خانه های مسکونی هستند،‌ساخته نشده اند؛ بلکه همانند کلیه ساختمان های سنتی به صورت پیوسته با سایر بناها شکل گرفته اند و سازنده بافت محله هستند. آنچه از کالبد این کنیساها در معابر یافت قابل مشاهده است،‌ از یک ورودی کوچک، تا در نهایت دو دیوار خارجی است. کیفیت این اجزا در پیوستگی و هماهنگیِ کامل با بستر خود یعنی بافت محله می باشد؛ جداره هایی ساده و اغلب اندود شده با کاهگل که این ساختمان ها را کاملاً‌به سایر بناهای محله پیوسته می کند، به گونه ای که تشخیص آنها برای افراد نا آشنا،‌تقریباً‌ ناممکن است .

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

جوباره، گلبهار و دردشت سه محله مهم یهودی نشین در شهر اصفهان بشمار می رفتند . البته ساکنین دردشت و گلبهار با عناوین دردشتی و گلبهاری در مقایسه با اهلی جوباره به لحاظ فرهنگی تا حدودی متفاوت بودند . جوباره از نظر مختصات محله های یهودی نشین به جهت محدودیت های سکنی گزینی تحمیلی بر یهودیان و همچنین ایمنی به وجود می آمدند به مفهوم گتو در اروپا نزدیکتر بود و در مقایسه با گلبهار و دردشت بیشترین حمعیت یهودیان اصفهان را در خود جای داده . از جوباره گاهی به نادرست جوی باره و یا جهان باره نیز یاد می کنند غافل از این واقعیت که جوباره معادل جوش باره معرب گوش باره (دروازه یهودیه) است . دروازه گوش نام یکی از چهار دروازه اصفهان بوده . در نتجه جوباره و همان دروازه باب الیهود است .

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

محله جوباره به عنوان سکونت گاه عمده یهودیان اصفهان، ویژگی های شاخصی داشت . کوچه های تنگ و تاریک و خانه های خشتی و کاه گلی که به نوعی نمایانگر وجود فقری عمیق در این محله دیرپای یهودیان بود که جنبه عمومی داشت . بصور کلی یهودیان محله دائم در بیم هراس به سر می بردند محدودیت، تعبیض، توهین و تحقیر و مورد ظلم و ستم قرار دادن یهودیان محله در طی سالها رواج داشت وبه نوعی برای ظالم و مظلوم عادت شده بود . از این رو ترس و اضطراب همواره در جوانان یهودی محسوس تر بود، بویژه هنگام رفتن محصلین به مدرسه و بازگشت آنان، این حرکت یهود آزاری که با کتک زدن شدید تر می شد گویی آسیب رساندن به یهودیان موجب ٍثواب بود . البته هرازگاهی در مقابل این حرکات جوانان یهود ضمن مقاومت عکس العمل های هم از خود نشان می دادند با پاشیدن پودر فلفل و یا نمک در چشمان مزاحمین، آنان را مجبور به فرار می کردند

محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

خانه قدیمی در محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

محله نسبتا وسیع جوباره شامل چندین محله فرعی ، کوچه ها، دالان ها و میدان های کوچک در مرکز خود بود . محلات فرعی بیشتر به نام شخصیت ها یا افراد سرشناسی که در آن محله سکونت داشتند خوانده می شد . یکی از این محله ها فرعی به محله آقا “حزقیا جواهری” بود که در آن یک کنیسا نیز به نام «کنیسای جواهری» با معماری جالبی بنا شده بود . آقا حزقیا جواهری از تجار ثروتمند و معروف آصفهان بود . وی سالها تولیدات صنایع دستی و هنری و نیز صادرات این قبیل کالاها را بعده داشت . از این رو در بین تجار و نهاد های دولتی صاحب اعتبار بود .خانه جواهی نزد یهودیان جوباره به منزله عدل گاه یا دادگاه عدل آقا حزقیا شهرت یافته بود .

خانه قدیمی در محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

در اواسطه دوران حکومت قاجاریه جعمیت یهودیان ساکن در محله حدود پانزده تا بیست هزار نفر بودند .آنها برای ادامه بقاء خود در بستر آن زندگی دشوار و در چهارچوب محدویت های شغلی ( ویژه غیر مسلمانان) ، اغلب به مشاغلی خاص می پرداختند مانند پارچه فروشی، دوره گردی (پیله وری) ، لحاف دوزی، نخ ریسی، فالگیری، خرید و فروش حبوبات و خشکبار بین شهرها و دهات، خرید فروش کود حیوانی و نیز طبابت (حکیمی) اشتغال داشتند . ضمن آنکه مشاغل و حرفه هائی بود که آنان در محله انحصارا برای مبادلات و انجام امور درون اجتماعی خود از قبیل بقالی، قصابی، کفاشی، سلمانی، کلاهدوزی،خیاطی و از همین قبیل بعهده داشتند .

خانه قدیمی در محله کلیمیان اصفهان ، بهار 2011

معماری کنیساهای محله جوباره اصفهان از اصول معماریِ سنتی حاکم بر کلّ شهر تبعیت می کند . چه از لحاظ اصول فضاسازی . چه از لحاظ روش های ساخت ، این کنیساها بناهایی کاملاً ایرانی محسوب می شوند . «هر کنیسا ، برای خود مرکز جداگانه ای برای ارتباط با عالم بالاست» . این امر ، در کنیساهای اصفهان به شکل یک فضای مرکز گرا نمود پیدا می کند ؛ فضایی که در آن مکان های نشستن پیرامون یک نقطه ی میانی سازمان دهی شده اند و در نقطه ی میانی یک نفر به نمایندگی از طرف جمعیت (خزان) ، متون تفیلا (نماز) را با صدای بلند قرائت می کند . مکانی که خزان یا پیش نماز در آن می ایستد (دوخان) ، چند پله از زمین بالاتر است و گویی او را به آسمان نزدیک تر می کند . آسمان از خلال نور گیر بالای سر این شخص دیده می شود و شعاع های نور که از این نورگیر به داخل عبادتگاه می تابد، به مثابه ی الهامی از جانب آسمان هستند . این شخص، هنگام عبادت رو به سمت غرب می ایستد که در ضلع غربی با معرفی مقدس ترین نقطه در فضای داخلی، نمود عینی پیدا می کند . در این نقطه (هخال)، جایگاه الواح تورات قرار گرفته است . کلّ فضای داخل کنیسا از دنیای بیرون خود «جدا شده» و ارتباط چندانی با آن ندارد . برای رسیدن به این فضا، باید مسیری را پیمود ، مسیری عموماً تاریک و طولانی ؛ مسیری که ارتباط پوینده را با دنیای فانی قطع می کند و او را برای «حضور» ی مجدد ، آماده می سازد ؛ حضوری در پیشگاه آفریننده ی نور و روشنایی ….
بر گرفته از تالیفات :
دکتر ایوب ابراهیمی ، ژاک ماهفر و مهندس رافائل صدیق پور