کنیسای یهودیان در محله کوتی (بوشهر)

موقعیت شیراز به عنوان پرجمعیت ترین شهر کلیمی نشین ایران بعد از تهران، نشان دهنده حضور مستمر و پرشمار آنان در جنوب ایران است. به طوری که در حال حاضر از 136 کنیسای کلیمیان در ایران بیش از 19 کنیسا در شیراز واقع شده اند. به دلیل نزدیکی و ارتباط دیرینه بوشهر با شیراز، این بندر تجاری نیز به عنوان یکی از مناسب ترین مکان های سکونت کلیمیان در ایران به شمار می رفته و تعداد زیادی شهروند کلیمی در این شهر اقامت داشتند؛ اما در حال حاضر چنین نیست. از حدود 25 تا 30 هزار کلیمی ایران (آفتاب 5 تیر 1385) تنها یک خانواده در بوشهر ساکن هستند. سرپرست این خانواده در بازار بوشهر به شغل بزازی اشتغال دارد.
کلیمیان بوشهر اغلب به مشاغلی چون زرگری، پارچه فروشی، پیله+ وری، مشروب فروشی، داروفروشی و غیره اشتغال داشته اند. پس از تشکیل کشور اسرائیل در سال 1948 یهودیان بسیاری از اقصی نقاط دنیا از جمله ایران به اسرائیل مهاجرت کردند. جمع کثیری از کلیمیان بوشهر نیز به اسرائیل کوچ کرده اند. منوچهر آتشی (شاعر سرشناس بوشهری) نیز در خاطرات خود یکی از دلایل تسریع مهاجرت یهودیان از بوشهر را شعله ور شدن احساسات یهودستیزانه و آزار و اذیت یهودیان پس از حضور جمعی از آوارگان فلسطینی در سال های پس از شهریور 1320 می داند. طبق آمار سال 1330 تعداد یهودیان باقی مانده در بوشهر حدوداً 400 نفر بوده است در حالی که به گفته لوریمر، سرکنسول انگلیس در بوشهر جمعیت یهودیان شهر در سال 1292 حدود 600 نفر بوده است (راهنمای خلیج فارس بی تا: 169 و 168). بعد از وقوع انقلاب اسلامی نیز بیشتر جوان ها راهی آمریکا شده یا به شیراز مهاجرت کرده اند (پورصباغ 9:1389).
با استناد به یادداشت های «لرد کرزن» با وجود آنکه در دوران حکومت قاجار، یهودیان اصفهان و شیراز برای تفکیک شدن اجازه گذاشتن کلاه بر سر را نداشتند و همچنین از حقوقی مانند سوارشدن بر چهارپایان در معابر شهر یا ساختن خانه های خود به شکل هم ارتفاع با خانه های سایرین (مسلمانان) محروم بودند، در شهرهایی مانند بوشهر، کاشان و تهران در مقایسه با دیگر شهرها کمتر مورد تعقیب و آزار قرار می گرفتند. (جان لویس اسپوزیتو 1363 شمسی: 167). با اینکه در بیشتر شهرهای ایران محلات اقلیت های دینی از سایر محلات جدا بوده و خانه های یهودیان معمولاً از لحاظ ارتفاع در سطح پایین تری ساخته می شد اما در بوشهر وضعیت کمی تفاوت داشت. در بافت تاریخی بوشهر، یهودیان به صورت متمرکز در شمال محله کوتی و به صورت پراکنده در محلات بهبهانی و دهدشتی ساکن بوده اند. محله یهودیان در واقع شامل چند معبر در شمال محله کوتی بود و به عنوان بخشی از محله کوتی محسوب می شد.
یهودیان بوشهر دو کنیسه داشته اند که یکی از این کنیسه ها در محله دهدشتی و نزدیک عمارت حاج رئیس واقع بوده است. این کنیسه با اجرای پروژه گسترش بندر و گمرک بوشهر در سال 1363 تخریب شد و اکنون هیچ آثاری از آن باقی نمانده است. دومین کنیسه در مرز محله بهبهانی و کوتی قرار داشت. این کنیسه اکنون به صورت ویرانه درآمده و به غیر از درهای ورودی چوبی در اضلاع شرقی و غربی بنا، بخش هایی از دیوارهای دورتادور زمین و چند طاق نما بر روی دیوار جنوبی چیزی باقی نمانده است.
این بنا، در دهه 70 با تعریض محور کوتی، در حاشیه مسیر سواره قرار گرفت. طبق گفته همسایگان قدیمی، این کنیسه حتی تا سال ها بعد از رفتن اکثر یهودیان از بوشهر، سالم بوده و آخرین بازمانده از روحانیون یهودی (شخصی به نام عبدالله تامیم) از آن نگهداری می کرد. در عکس هوایی سال 1343 ساختمان کنیسه به حالت سالم قابل تشخیص است. به گفته آقای یهودان (سرپرست تنها خانواده یهودی که در حال حاضر ساکن بوشهر است)، ساختمان کنیسه حتی تا چند سال پس از انقلاب 1357 نیز برپا بوده است. متأسفانه هیچ مدرک مستندی از کالبد بنا در دسترس نیست. بنابر اطلاعات به دست آمده از مصاحبه با افراد محلی، ساخت کنیسه با خرید و ادغام دو خانه در محله کوتی انجام شده بود. احتمالاً دو درب باقی مانده در شرق و غرب کنیسه مربوط به این دو بنای مسکونی جدا از هم است. دیوارهای داخلی با گچ اندود شده بود. سالن اصلی کنیسه نیز دارای نیمکت های چوبی بوده و هخال (محراب کنیسا) نیز از چوب ساخته شده بود. بنای کنیسه برخلاف غالب ابنیه بوشهر، دارای زیرزمین عمیقی بود که به میقوه «غسل خانه» اختصاص داشت. زیرزمین احتمالاً به اندازه 15 تا 25 پله پایین تر از تراز همکف بوده است. پله های دسترسی به میقوه در جلوی ورودی غربی قرار داشته است.