خانواده حاخام یعقوب تاجر مازندرانی-بارفروش 1291

شهر بابل (بارفروش) در طی تاریخ، شاهد حضور پیروان ادیان مختلف در کنار هم بوده که بنوعی ارتباط اجتماعی آنان موضوعی قابل تامل بشمار می رود .
آغاز و چگونگی حضور یهودیان در «بارفروش» بویژه تا قبل از اسلام دقیقا مشخص نیست . البته با استناد به سفرنامه ها و گزارشات در دوران قاجاریه ، راجع به یهودیان «بارفروش» به کرات اشاراتی در مورد حضور و فعالیت آنها شده است . نیز طبق برسی های انجام گرفته اولین بار یهودیان رسما به دستور شاه عباس صفوی به شهر «بارفروش» (بابل کنونی) مهاجرت نمودند .
پس از اسکان یافتن یهودیان در«بارفروش» ، طبق روال معمول ابتدا آنها کنیسای را جهت انجام فرایض مذهبی بنیاد نهادند . سپس یک میقوه (حمام) ، یک یشیوا (مکتبخانه) و یک آرامگاه را بنا نمودند .
پس از مدتی در پیرامون همان مکانی که اسکان گزیده بودند (جهود محله) به کسب کار مشغول شدند . رفته رفته رشد نمودند و به کارشان توسعه بیشتری بخشیدند . طوریکه طی مدت کوتاهی بین دیگر تجار مطرح و در بازار اعتباری خاص کسب نمودند.
و نیز زمینه ای فراهم شد تا با مسلمان ها و دیگر اقلیت ها ارتباط برقرار کنند .
ارتباط اکثریت مسلمان شهر با اقلیت های یهودی در دوره های مختلف دارای فراز و نشیب های فراوانی بود به ویژه در دوران قاجار این ارتباط با چالش های متعددی روبرو گردید . در یادداشت های “حاجی آقا بارفروشی” منشی “میرزا یوسف اگنت”نماینده بازرگانی روسیه در «بارفروش» که بزبان محلی نوشته شده است ، از شرایط نامناسب زندگانی یهودیان «بارفروش» در دوره ناصری حکایت می کند .

در زمان حکومت” ناصرالدین شاه قاجار” پس از اخراج بهائیان از این شهر ، به دنبال آن حوادثی بسیار تلخ برای یهودیان رخ داد . با استناد به کتاب «ماموریت عملی در ایران» به قلم “ژاک دمورگان” . در سال 1249 شمسی ، دختر سیدی در محرم آن سال درگذشت و شایعه شد که این دختر توسط فردی موسوم به داود یهودی مجروح و سپس فوت شده . به همین دلیل گروهی از مردم علیه یهودیان شهر شوریدند و در این بین عده ای کج اندیش و فرصت طلب به خانه های یهودیان در جهود محله «بار فروش» حمله کرده ، به غارت و ضرب و شتم یهودیان پرداختند ، خانه هایشان را به آتش کشیدند و بیش از 14 زن و مرد یهودی را در همانروز به قتل رساندند .سپس به خانه دانیال مختار از بزرگان جامعه یهودی هجوم بردند و پس از زجر و شکنجه بسیار ، وی را در پتویی پیچیده و بعد از ریختن نفت روی او وی را آتش زده و به قتل رساندند .

یهودیان شهر برای نجات جان خویش بالاجبار به اسلام گرویدند وبه خانه مسلمان ها پناه بردند ، اما پس از اتمام ماه محرم مجددا ، درب کنیسای خود را گشوده و طبق آداب و رسوم دین خود (یهودیت) به عبادت پرداختند . همین امر باعث گردید تا جمعی از مردم شهر دوباره علیه آنان شورش کنند
البته حکومت وقت هم که به شدت تحت تاثیر نظریات این افراد متعصب قرار داشت ، آنطور که باید و شاید به این مسئله توجه و رسیدگی نکرد . ضمن آنکه جامعه کلیمی این شهر تا مدتها (بیش از هشت ماه) در وحشت بسر می برد . بعد از گذشت مدتی طولانی و پس از پیگیری سفیران بریتانیا و فرانسه و تحت فشار گذاشتن حکومت مرکزی جهت رسیدگی به اوضاع آشفته شهر بابل و با توجه به سیاست های نزدیک شدن دربار قاجار به کشور های اروپائی و قول های که در راستای حمایت از اقلیت های مذهبی داده بودند و نیز برای بهرمندی از کمک های بریتانیا و فرانسه و همچنین حفظ اعتبار شهر «بارفروش» به عنوان شاهرگ تجاری ایران و روسیه ، لازم بود امنیت این شهر کاملا تامین شود .
لذا ناصرالدین شاه قاجار دستور داد ، مسببان و خاطیان حادثه تعقیب و توبیخ شوند . و یهودیان که به اجبار مسلمان شده بودن به کیش خود باز گردنند . نیز دستور داده شد اموال غارت شده به آنان عودت داده شود و مبلغ چهل هزار تومان از مردم بگیرند و به یهودیان آسیب دیده بدهند تا خانه های خود را که در اثر حمله دد منشانه ارازل و اوباش تخریب شده بود ، بازسازی کنند .
ناگفته نماند که این حادثه از جهاتی شبیه اتفاقات آزار و اذیت رساندن به یهودیان مشهد بوده است .
یکی از علمای بزرگ شیعه بنام “آیت الئه العظمی شیخ محمد حسن بار فروشی” معروف به “شیخ کبیر” که در زمان حادثه کشتار «جهود محله» در عتبات عالیات بسر می برد، بس از بازگشت به موطنش و آگاهی از حوادث ناگوار رخ داده برای یهودیان ، اقدام به آگاه سازی مردم «بارفروش» در خصوص بهبود ارتباط با اقلیت های یهودی نمود .
تلاشهای این شخصیت روحانی ، تاثیرات مثبت و مهمی در زدودن رفتارهای غیرانسانی با یهودیان «بارفروش» بجای گذاشت . “شیخ کبیر” همواره تکید می نمود ، یهودیان هم صاحب کتاب آسمانی هستند و آزار و اذیت آنان بر خلاف آموزه های دینی و انسانی ماست .
او باحمایت ها و جانبداری از یهودیان بارفروش ، موفق گردید که دیدگاه خصمانه (پیشین) مردم
«بارفروش» نسبت به یهودیان شهر را تعدیل کند و به همین علت یهودیان بارفروش احترام ویژه ای
برای ایشان قائل بودند .
در فروردین ماه 1306 خورشیدی “شیخ کبیر” چشم از جهان فروبست . در تشریع پیکر او شهر یکپارجه سیاهپوش شد ، صحنه نادر در این مراسم شرکت یهودیان در مراسم عزاداری و اشک ریختن یهودیان قدرشناس برای این عالم برجسته جهان اسلام بود .
مقبره عالم ربانی “شیخ کبیر” در کنار مسجد محدثین قرار گرفته و سالهاست که بسیاری از اقلیت های مذهبی ضمن زیارت از آرامگاه وی ، یادش را گرامی می دارند .

جهود محله (شمشیرگر)
از ویژه گی های جهود محله (شمشیرگر)، ارتباط خانه های یهودیان از طریق نقب زیر زمینی یا کانال بوده که هنوز هم بقای آن باقیست . دلیل این امر به نوعی ایجاد ارتباط و حفاظت در مواقعی که کلیمیان در معرض خطر و یا تعرض قرار می گرفتند .
گفتنی است ، استفاده از این سبک معماری ابتدا در اصفهان در دوران صفویه با بروز یهود ستیزی شکل گرفت . بعدها در بیشتر محله ها یهودی نشین شهرهای دیگر جهت حصول امنیت بیشتر ، در سطح زیرین خانه هایشان ، این کانال ها ایجاد و مورد استفاده قرار می گرفت .
در اوایل دهه 1340 خورشیدی بواسطه قرار گرفتن مسیر اتوبان شاهی و بابل در زمین متعلق به آرامگاه کلیمیان ، این آرامگاه به دو بخش تقسیم گردید . بخشی از آنرا شهرداری تصاحب نمود و
بعد از مدتی اقدام به احداث مغازه و ساختمان تجاری نمود . و بخش دیگر را انجمن کلیمیان دیواری بدور آرامگاه بنا نمود تا محفوظ بماند و بخشی از زمین های کناری آرامگاه را که بلااستفاده مانده بود
واگذار کرد . در حال حاضر تنها آثار بجا مانده از یهودیان بابل این آرامگاه متروکه می باشد .

برگرفته از یادداشت های
وئیرا نادری و جواد بیژنی