مرتضی معلم. از نخستین فرهنگ نویسان ایرانی در عصر نوین و مولف فرهنگ فارسی به فرانسه، از اعضای حبرا و از نخستین اعضای انجمن کلیمیان تهران، پزشک و رئیس بهداری شرق ایران. در سال 1270 خورشیدی (1891میلادی) در یک خانواده متدین یهودی در محله عودلاجان تهران دیده به جهان گشود . او تحصیلات ابتدایی و متوسط را در مدرسه اتحاد (آلیانس) گذرانید و به‌سبب احاطه‌اش بر زبان فرانسه طی تحصیل، به مدت دو سال در سمت کارمند دفتری (کاردار) سفارت فرانسه در تهران استخدام شد. هم‌زمان به مدت چهار سال در مدرسه آلیانس به تدریس زبان فرانسه پرداخت. مدتی هم در مدارس سن لوئی و مدرسه آمریکایی‌ها تدریس کرد. از سال 1307 خورشیدی مسئولیت تدریس زبان فرانسه در مدارس دخترانه هم به وی محول گردید.
مرتضی معلم پس از خاتمه تحصیلات متوسطه به جهت علاقه به علوم پزشکی در مدرسه طب (دارالفنون) مشغول به تحصیل شد و با استعداد درخشانش در علم طب و تسلط در تشخیص و درمان امراض در بیست‌و هشت سالگی مفتخر به دریافت گواهی و فرمان همایونی مخصوص، با عنوان «علیم همایونی» از پادشاه وقت “احمد شاه قاجار” شد. این اولین بار بود که چنین فرمانی به شخصی کلیمی اعطا می‌شد و باعث مباحات جامعه به‌شمار می‌رفت. دکتر مرتضی معلم پس از اخذ دکترا در رشته پزشکی مطب خود را در تکیه رضا قلی‌خان واقع در خیابان سیروس گشود و مدتی را به مداوا و معالجه بیماران پرداخت و پس از چند سال رسما در استخدام وزارت بهداری درآمد و تا پایان سال 1311 خورشیدی در سمت ریاست بهداری مرز شرقی کشور(آستان قدس) و ریاست مرز غربی کشور مناطق قصر شیرین و کرمانشاه انجام وظیفه نمود او با وجود آنکه در استخدام وزارت بهداری قرار داشت پس از انتقال به تهران مطب جدیدش را در میدان سرچشمه خیابان سیروس افتتاح کرد .
دکتر مرتضی معلم بیش از چهل سال در مطبش در اکثر روزها تا دیر وقت پذیرا و جوابگوی شمار درخور توجهی از بیماران بود. او یکی از اعضای فعال و گران‌قدر کانون خیرخواه بود و چندین سال ریاست بیمارستان دکتر سپیر را عهده‌دار بود همچنین سال‌ها در بیمارستان معلولین بوعلی و سایر درمانگاه‌های کشور خدمت نمود. دکتر معلم در راستای خدمات پزشکی حول محور پژوهش‌های علمی خود برای پیشگیری از ابتلا به بیماری “سالک”روش نوینی را ابداع نمود. با تلقیح ترشحات «زخم سالکی» به فرد سالم به‌ویژ در مناطق محروم کشور که بیماری سالک شایع و یا در حال توسعه یافتن بود از شیوع آن پیشگیری کرد.
مرتضی معلم فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی خود را در دهه 1300 خورشیدی ابتدا با عضویت در «بت سفر» یا «حبرا» آغاز نمود و پس از شکل گیری انجمن کلیمیان تهران یکی از اعضای خدمتگذار و در سمت مشاور انجمن کلیمیان همکاری تنگاتنگی داشت. طی خدمت به‌ویژه در راستای مسائل بهداشتی و مبارزه با فقز و بیماری درجامعه همواره در راس فعالان قرار داشت، از این رو پس از مدتی به عضویت شورای داوری و حل اختلاف انجمن پذیرفته شد و در همین راستا مسئولیت ریاست بیمارستان دکتر سپیر (بیمارستان کوروش کبیر) همچنین کانون خیرخواه به وی محول گردید.
دکتر مرتضی معلم در سال 1304خورشیدی با همسرش “حکیمه معلم” دیپلمه دانشکده مامائی و از بانوان فعال جامعه ، پیوند زناشوئی بست حاصل این ازدواج دو پسر است که هر دو آنها “دکتر شاکر معلم”و “دکتر حمید معلم”از پزشکان متخصص و موفق که همانند پدرشان توانسته‌اند خدمات اجتماعی و فعالیت‌های ثمر بخشی را انجام دهند .
دکتر معلم در اوایل دهه 1310 خورشیدی یکی از اعضای هیئت مدیره و از بنیانگذاران مدرسه کوروش بود. در اولین شورای مدرسه کوروش درکنار” حاج شموئل حی ” و “حبیب لوی” ؛ “اسحق حکیم” و “دکتر عنایت منتخب ” شرکت نمود و حضوری فعال در شکل‌گیری مجتمع فرهنگی کوروش از خود به نمایش گذاشت .
دکتر مرتضی معلم شخصیتی متین، آرام، خوش برخورد و بسیار منظبط بود .او ضمن آنکه پزشکی حاذق و انسان دوست بود، فرانسه‌دان قابلی هم بود . از اوان جوانی در مقام ترجمه کتب و منابع فرانسوی برآمد از آن کسب درآمد کرد و از سوی دیگر باعث توسعه و آگاهی بیشتر وی در زمینه ادبیات فرانسه می‌شد . او به این ترتیب دروس مدرسه طب (دارالفنون) را ترجمه و آماده می‌نمود. ضمن آنکه در زمینه برگردان و معادل سازی واژه‌های فرانسه به فارسی در هر فرصتی با دیگر اساتید زبان فرانسه در ارتباط بود. دکتر مرتضی معلم با وجود مشغله‌های فراوانی که در حرفه طبابت داشت . مسئولیت‌های متعددی را در زمینه‌های مختلف در سازمان‌های اجتماعی به عهده داشت، با این حال بی کار ننشست و در مقام تالیف چاپ لغت‌نامه فارسی به فرانسه برآمد.
انگیزه‌ای که وی را بر این کار وا داشت، نبود یک منبع موثق و کامل فرهنگ لغات فارسی به فرانسه در آن دوران بود . دکتر معلم در گردآوری لغت‌نامه فارسی به فرانسه از روش فیش‌نویسی بهره می‌برد. این روش به او این امکان را می داد تا در هر زمانی برای کامل و بهینه کردن لغات و یا اصطلاحات، تصحیحات مهم را انجام دهد و در صورت لزوم لغت جدیدی را به آن اضافه و یا از آن کسر کند. دکتر مرتضی معلم در سال 1334 خورشیدی از خدمت دولت در وزارت بهداری بازنشسته شد، از این رو توانست وقت بیشتری را هم جهت رسیدگی به مسائل اجتماعی و هم نوشتن و تکمیل لغت‌نامه اختصاص دهد. او برای تحقق بخشیدن به این امر فرهنگی شبانه روز بیش از شانزده ساعت به کار مشغول بود، ضمن آنکه مسئولیت سنگین تصحیح متون حروف‌چینی شده را شخصا خودش انجام داد.
سرانجام پس از چندین سال تلاش در 1349 خورشیدی (1970میلادی) به سفارش”استاد محمد معین”از سوی انتشارات امیر کبیر دیکسیونر فارسی/فرانسه در دو مجلد قطور انتشار یافت، (به نقل از خودش حق التالیف آن همه کار چندین ساله، فقط 12 جلد از این فرهنگ‌نامه بود که ناشر در اختیار وی قرار داد!) برای این خدمت گران‌بها از طرف انجمن کلیمیان و مقامات فرهنگی و دولتی مورد تقدیر و تشویق قرارگرفت. پس از مدتی دکتر مرتضی معلم، علی‌رغم کهولت سن تصمیم به تهیه فرهنگ جامع فارسی/فرانسوی گرفت و شبانه روز متحمل زحمات زیادی گردید، به اندازه یک اتاق کامل فیش‌برداری کرده بود و آنها را به‌صورت طبقه‌بندی دقیق در جعبه‌هایی جا داده و مجموعه نسبتا ارزشمندی را فراهم کرده بود و تلاش می‌کرد که این مجموعه را هر چه زودتربه چاپ برساند اما شوربختانه عمر او کفاف نداد و با وجود آنکه این مجموعه کامل و آماده چاپ شده بود، انتشار این طرح فرهنگی و ملی بی‌حاصل ماند .
از دیگر آثار به جا مانده از دکتر مرتضی معلم اصطلاحات فارسی به زبان فرانسه و دیگری ضرب المثل های فارسی به فرانسه است. در اوایل سال 1983 میلادی، فرهنگ فارسی به فرانسه مرحوم دکتر مرتضی معلم برای دومین بار تجدید چاپ گردید. نا گفته نماند در حال حاضر فرهنگ فارسی به فرانسه مرتضی معلم یکی از کامل ترین فرهنگ لغات برای فارسی زبانان به شمار می رود، ضمن انکه مورد استفاده و تائید اکثر شرق شناسان و اساتید فارسی زبان در سرتاسر جهان نیز مورد توجه مترجمین و دانشجویان ایرانی می‌باشد.
دکتر مرتضی معلم شخصیتی فرهیخته، دانشمندی فرهنگ نویس و خدمتگذار پس از عمری خدمات شرافتمندانه در سال 1359 خورشیدی (1980 میلادی) در سن 89 سالگی چشم از جهان فرو بست.
هیئت موسس مدرسه کوروش- بهمن ماه 1314 خورشیدی
از سمت راست نشسته حاج شموئیل حی ، دکتر مرتضی معلم ، دکترمنتخب (رئیس انجمن کوروش) ، اسحق حکیم و حاج مئیر حلیمی
ایستاده اسحق مطلوب(مدیر مدرسه کوروش) ، داود مرادپور، اسحق بروخیم ، عافار و ناصر اخترزاد(منشی انجمن)
دکتر مرتضی معلم در میان پزشگان بیمارستان سپیر ( کانون خیر خواه ) در روز افتتاح بخش زایشگاه
تهران – 27 . 9. 1332 خورشیدی
اعضای کمیته حل اختلاف انجمن کلیمیان تهران 1350 خورشیدی از چپ براست عبارتند از ابراهیم شوفط – عبدالئه زرگریان – جمشید بخرد – الیاس قدسیان – ابراهیم اسحق پور – دکتر مرتضی معلم – عبدالئه ناسی – مسعود هارونیان – عطاالئه یومطوب – حقنظر فرح نیک