طرح های متفاوت کتوبا
انواع کتوبا ، کتوباهای بدست آمده را از نظر طرح و شکل ظاهری به نوع های زیر تقسیم شده
1- کتوبای دستخطی ساده یک صفحه ای
2- کتوبای چاپی ساده یک صفحه ای
3- کتوبای دستخطی نقش دار یک صفحه ای
4- کتوبای دستخطی نقش دار دفترچه ای در 4 صفحه و یا در 6 صفحه
5- کتوبای چاپی نقش دار یک صفحه ای
6- کتوبای چاپی نقش دار دفترچه ای
7- کتوبای دستخطی نقش دار طرح شیر و خورشید یک صفحه ای
8- کتوبای دستخطی نقش دار طرح قالی یک صفحه ای
9- کتوبای چاپی با طرح های نوین یک صفحه ای
10- کتوبای دستخطی نقش دار طرح گل و بوته
11- کتوبای دستخطی نقش دار طرح گل و مرغی
12- کتوبای دستخطی نقش دار طرح اسلامی
13- کتوبای دستخطی نقش دار با طرح خاص مربوط به شهرستان ها (تهران- اصفهان- شیراز- همدان- کردستان و ……)
14- کتوبای متفرقه که با نقشی خاص در بین یک خانواده استفاده می گردید .

کتوبای دستخطی ساده یک صفحه ای

ترجمه متن بالای کتوبا:
براخا کردند ریوکا را و گفتند، خواهر ما تو باشی به هزاران بیود(هزار) و ارث ببرند نسل تو دروازه دشمنانت را.
خارج شوید و ببینید دختران صیون ، پادشاه شلمو را با تاجی تاحور(پاک) کرده اورا مادرش در روز ازدواج و شادی قلبش.
تاریخ کتوبا: سه شنبه پنجم آدار شنی سال 5407 عبری مطابق با 1644 میلادی
شهود حاضر:بنیامین بن یسحاق (شاهد)، ملا بن یسحاق
نوع خط کردی (آرامییت ) متعلق به نواحی شمال غرب ایران

کتوبا با طرح شیر و خورشید

شیر و خورشید از طرح های شاخص کتوباهای یهودیان اصفهان می باشد . از چه تاریخی این نماد در کتوبا استفاده گردیده ، مشخص نیست . در این نوع کتوبا دو شیر به حالت نیمه ایستاده مقابل هم نقاشی شده اند و در پشت هر شیر ، خورشیدی با چهره انسانی نمایان است . نقش شیر و خورشید معمولاً در بالای کتوبا استفاده می شود و در اطراف آن طرح های زیبا و دلنشین گل و پرنده ، طاووس و درخت سرو نقاشی می شده ، نشان شیر و خورشید در بین کشورهای خاورمیانه به ویژه در ایران بعد از اسلام ( در دوران صفویه ) نشانگر ستاره بینی ، خورشید در برج اسد در منطقه البروج است .
نیز همچنین در باورهای اسطوره ای در تمدن های باستان ، ارتباط این دو همواره آمیخته ای از فرهنگ اقوام و تاریخ بوده و بیشتر شیر به صورت نماد قدرت و پادشاهی ، نیز خورشید به معنای تابندگی و زیبائی قلمداد می شده . در فرهنگ یهود ، شیر نمادیست از سبط “یهودا” (چهارمین فرزند حضرت یعقوب) و خورشید نمادیست از سبط “ایسارخار” (هشتمین فرزند حضرت یعقوب) .
بروایتی پس از ورود قوم بنه ایسرائل به ایران ، سبط یهودا و ایساخار به اصفهان آمده و در این شهر مستقر شده اند . از این رو آنان برای حفظ هویت قومی خودشان ، هنگام عقد کتوبا بین این دو سبط ، نماد قومیت خودشان را به طور مشترک بر روی کتوباهایشان به تصویر می کشانند. بعدها تصویر شیر و خورشید در بسیاری از اقوام حتی به صورت جداگانه به عنوان سمبل حکومت ، بر روی پرچم ها و بر روی سکه های نقره پادشاهان و حتی در بعضی از آثار هنری خلق شده ، توسط هنرمندان خودنمائی نموده .

کتوبای آنوسی

این دسته کتوباها از اوایل قرن نوزدهم میلادی در بین یهودیان جدیدالاسلام در شهر مشهد رایج گردید . با آغاز حکومت پهلوی و برقراری یک آزادی نسبی برای اقلیت های دینی ، استفاده از این کتوباها (قباله ازدواج) منسوخ گردید .
این نوع قباله های ازدواج معمولاً به صورت تک برگی و بر خلاف سایر کتوباها به جای استفاده از کلمات عبری ، متون آن اغلب یا به صورت فارسی و یا عربی نوشته می شده ضمن آنکه جملات تزئین دهنده آن اغلب آیه های قرآن بود و به عنوان یک سند ازدواج در آن دوران استفاده می شده ، نیز شرایط آن آن بر طبق قوانین اسلامی نوشته می شد .
از این رو اغلب یهودیان مشهدی هنگام ازدواج صاحب دو قباله ازدواج می شدند . یک قباله ازدواج با ساختار اسلامی و برگرفته از طرح و شرایط مندرجه در قباله های ازدواج مسلمانان (آمیخته ای از زبان فارسی و عربی ) و یک کتوبای دیکر با ساختار کتوبای اجدادشان با زبان آرامیت (عبری) و منطبق بر قوانین دینی یهود . ناگفته نماند کتوباهایی که به آرامیت نوشته می شد همواره از اسامی عبری استفاده می گردید .
وجه تمایز کتوباهای آنوسی با دیگر کتوباها ، استفاده از طرح های مینیاتوری ، ترمه ، جقه ، گل و گلدان و اغلبشان فاقد نقش و نگار مرغ و سایر پرندگان می باشد البته در بعضی از کتوباها به جهت مهاجرت جمعی از یهودیان جدیدالاسلام مشهدی به هرات و افغانستان شباهت زیادی در تذهیب و تزئین کتوباهایشان با قباله های ازدواج این دو شهر مشاهده می شود .

گل و بوته :
استفاده از طرح گل و بوته از طرح های ویژه ای است که نه تنها در بیشتر کتوباهای یهودیان مورد استفاده قرار گرفته بلکه همزمان در اکثر قباله های ازدواج مسلمانان هم با ترکیبی از گلهای یاس، نرگس و گل محمدی مورد استفاده قرار می گرفته نیز همچنین در کتوبای گل مرغی ، مضافاً برای تزئین از گلهای زیبا ، از پرندگانی چون کبوتر و بلبل در حاشیه کناری کتوبا استفاده می گردید . به عبارتی این نوع در تزئین بیشتر هم در کتوباهای اصفهان و هم در قباله های ازدواج مسلمانان در ایران بسیار متداول بوده . وجه تمایز کتوباهای اصفهان با دیگر شهرها در طرح یاد شده ( گل و مرغی )استفاده نقش طوطی به جای مرغ می باشد .

کتوبای کتابچه ای (دستخط)

این گونه از کتوباها در اوایل قرن نوزدهم در بعضی از شهرها به ویژه در شهر تهران و شیراز مورد استفاده قرار گرفت . معمولاً بین چهار تا شش صفحه ، به صورت کتابچه تهیه می شده . در صفحه اول چند آیه از کتاب مقدس و در بقیه صفحات مشخصات عروس و داماد، میزان جهاز و مهریه و قوانین ازدواج که طرفین ملزم به اجرای آن بودند .
در حاشیه صفحات (کتوبای شیراز) طرح هایی از گل های سرخ و تصاویر پرندگان با رنگ های ملایم و شاد ، تزئین بخش این کتوباها بوده اند . از ویژگی های این کتوبا طراحی نقوش به صورت ماهرانه که همواره با سایه روشن ترسیم شده اند . و بر خلاف دیگر کتوباها نقوش آن دارای بُعد می باشند . متن نوشتاری آن به صورت دستخط (شکسته) و براخاها به صورت کتابی با مرکب سیاه نوشته شده .
در کتوباهای کتابچه ای شیراز نوع خط شکسته و شرایط ازدواج به هم خط فارسی و هم به عبری نگارش شده است . طرح کتوباهای تهران بیشتر به صورت هندسی (در اصطلاح امروز شباهت به سبک یا نقاشی مدرن لوسیم) . با استفاده از رنگ آمیزی های شاد سعی بر زیبا جلوه دادن کتوباها می باشد . نکات مهم و سرتیترها با خط عبر کتابی و متون بیشتر با خط عبری شکسته نوشته شده است .

کتوباهای کتابچه ای چاپی:

با گذشت زمان و شکل گرفتن تشکیلات اداری در شهرهای بزرگ ، پس از تنظیم شناسنامه و تأسیس دفترخانه ها ثبت اسناد (از اوایل دوران پهلوی) لازم گردید هنگام عقد کتوبا این سند تحت پوشش قوانین مدنی و منطبق با قانون اساسی ثبت شود . تا بدین وسیله مراسم ازدواج ثبت قانونی به خود بگیرد . از این رو دولت وقت قباله ازدواجی به زبان فارسی برای اقلیت کلیمی درنظر گرفت که در دفترخانه های رسمی تنظیم و ثبت می گردید . (کلیمیان هم در بیشتر شهرها چندین دفترخانه داشتند که توسط مراجع صلاحیت دار دینی اداره می شد) .
این قباله ازدواج معمولاً به صورت کتابچه با شانزده صفحه از طرف وزارت کشور چاپ و ارائه می گردید . برای زیبا سازی تمام صفحات کادری همانند حاشیه قالی، ترکیبی از گلهای الوان تزئین یافته و در صفحه دوم در بالای صفحه نقشی اصیل از نیمه ترنج که در وسط آن با خط عبری نام خداوند ذکر شده قرار گرفته است . در صفحات دیگر این کتابچه ها مشخصات عروس و داماد بطور کامل ، نیز تعیین مهریه با درنظر گرفتن چگونگی جهیزیه ای که دختر از خانه پدر خود آورده قید شده و چگونگی و شرایط ازدواج و وظایف شوهر به همسرش اشاره شده است . همچنین مواردی که زن و یا شوهر می توانند تقاضای صدور طلاق را به دادگاه ارجاع کنند .

ترجمه متن کتوبای آنوسی :
توسط ربای سلیمان حکاکیان
«
با میمنت
زیرا او مرا بلباسهای نجات ملبس نمودوبا ردای صداقت پوشانید.
همانند داماد با شکوه کهانت خواهد کرد و همچون عروس به زیور خود مزین خواهد شد.
در روز پنجشنبه دوازدهم ماه سیوان سال پنجهزاروششصدوچهل ویک ازخلقت (ادم) درعالم مطابق مبداء تاریخی که ما اینجا در شهر مشهد که کنار چشمه اب گناوه قرار گرفته و از اب چاهها و چشمه ها تامین میگردد شمارش مینماییم. چطور داماد اقای رحمیم فرزند اقای. یوسف به دوشیزه باکره عروس ملکا دختر اقای اهرون گفت مطابق شریعت (حضرت) مشه وییسراال به همسری من در ای .و من به امر (کمک) الهی کار خواهم کرد و ترا احترام نموده و حمایت کرده و تغذیه نموده و خرجی خواهم داد و اداره خواهم. کرد. و ترا خواهم پوشانید. مطابق روش و رسم مردان یهودی که کار میکنند و همسرشانراا بدرستی احترام مینماید. و تغذیه. میکنند و اداره نموده و. میپوشانند. مهریه دوشیزگیت را دویست زوز(دینار) پول نقره میدهم که انها معادل بیست وپنج زوز (دینار) نقره خالص اند که شایسته تو میباشند. تغذیه تو و لباست و احتیاجات تو بعهده من است.و مطابق روش معمول با تو امیزش نمایم.
این دوشیزه پزیرفت و به همسری او در امد و این داماد راضی شد و بر اصل مهریه مجمو عا ده زوز نقره افزود.و این جهیزیه ایکه عروس از خانه پدرش بخانه شوهرش برای او وارد کرد مجموعا سی تومان. که نصف ان پانزده. تومان سکه های تبریز بودند.همه را این داماد دریافت کرد و بدست او رسید و در اختیار او قرار گرفت.و همه را بعنوان قرض و بدهی بر خود محسوب نمود.و این داماد به ما چنین گفت مسءولیت همه مبلغ کتوبا. اصل کتوبا و جهیزیه. و اضافه انرا با بقیه شروط(تغذیه و البسه)را بر خود و بر وراث بعد از خودم بعهده میگیرم که از بهترین ونفیس ترین اموال و دارایی که در زیر اسمان دارم پرداخت شود.از انچه خریده ام و از انچه در اینده خواهم خرید چه از. املاک(اموال غیر منقول) و چه اموال منقولی که روی اموال غیر. منقول وجود دارند.همه انها پشتوانه و ضامن برای پرداخت اصل این مهریه و جهیزیه و اضافات میباشند.از انها در زمان حیاتم و بعد از حیاتم و حتی از ردایی که روی
دوش من است پرداخت شود .و قینیان(انتقال شرعی اموال) از این داماد (به عروس) را با وسیله ایکه مناسب انجام قینیان است نسبت به تمام انچه نوشته شده و در بالا شرح داده شد را کاملا انجام دادیم نه با تعهد لفظی(که از صمیم قلب ابراز نمیشود) و نه با پر کردن فرم قراردادی که برای اموزش پر میشود و اعتبار قانونی ندارد بلکه. مطابق با ثبت جدی اسناد معتبر کتوبای معمول بین یهودیان و مطابق قوانین و رسوم وضع شده فقهای ما که یادشان بخیر باد.
و ما (شهود) این کتوبا را در زمانیکه بالا ذکر شده است امضاء نمودیم.
همه چیز واضح و محکم و پابرجاست.
بارور شوند ، کثیر گردند ، اباد شوند و به حیات طولانی موفق گردند .با فرزندان صالح و روزی وسیع به خاطر حضرت مشه وجامعه ییسرائل انشااله تا ابد.
امضاء. شهود
کاتب الاحقر. مردخای فرزند مرحوم ربی اقالر
»

دعای هفتگانه (شوع براخوت) در مراسم کتوبا :
حسن ختام مراسم روحانی کتوبا ، خواندن هفت براخا می باشد که هریک پیام آور اوصولی مقدس و خاصی را بیان میکند . در واقع دعای هفتگانه انجام مراسم نکاح است که توسط اقوام و دوستان هنگام در دست گرفتن لیوان یائین خوانده می شود . متن (شوع براخوت) شکر و سپاس از قادر مطلق و آرزوی خوشبختی وسلامتی برای عروس و داماد در آستانه در آستانه آغاز یک زندگی مشترک می باشد

اولین براخا ( دعا ) :
شکر می گوئیم پروردگار را بجهت آفریدن وفور نعمات و میوه مو یا درخت انگور
( یائین که نمادیست از شادی ها )
دومین براخا :
سپاس از آفرینش جهان ، قادر مطلق را از خلقت جهان سپاس می گوئیم که همگی نشانگر
شکوه و جلال اوست .
سومین براخا :
پروردگار را سپاس می گوئیم که ما (انسان) را در قالب خودش خلق نموده است .
چهارمین براخا :
تشکر می کنیم از قادر مطلق که با قوانینی چینین والا ، همبستگی و بقای بشر را
تضمین نموده است .
پنجمین براخا :
اظهار امیدوارم می کنیم که صیون تنها نماند و فرزندانش با شادمانی بدورش جمع شوند
متبارک با خدائی که صیون را از تجمع فرزندانش شادمان می سازد .
ششمین براخا :
از خداوند می خواهیم ، این دو دلداده عاشق را بغایت شاد کند ، همانند مخلوقی که در آغاز در باغ بهشت قرار داد .
متبارک باد خدائی که شاد می گرداند عروس و داماد را
هفتمین براخا :
امیدواریم پروردگاری که خالق شادی های عروس و داماد است ، عشق و زیبائی ، خرمی
،همبستگی ، آرامش و صمیمیت می آفریند . بزودی نغمه شادی و صدای خوشحالی در
شهرهای یهودا و کوچه های یروشالیم شنیده شوند ،آوای هلهله و خوشحالی عروس و داماد
از حجله گاهشان و نغمه شادمانی از جوانان در جشن آنان شنیده شود .
سپاسگزاریم که خوشحال می نمای عروس و داماد را .