فارسيهود میراث یهودیان ایران

فارسیهود، یا فارسی-یهودی هم به گروهی از گویش‌های یهودی که یهودیان ایران به آن تکلم می‌کنند و هم به نوشته‌های فارسی با الفبای عبری گفته می‌شود.

تاریخچۀ گفتار یهودیان ایرانی: یهودیان ایرانی در دوران تلمود، بنا به توصیۀ راب یوسی (وفات323 میلادی) در آکادمی بابل، تکلم به زبان پهلوی را بجای زبان آرامی شرقی که زبان گفتاری آنان در آن دوران بود، برگزیدند. پس از آن، درایران اسلامی نیز همراه سایرایرانیان، صحبت بزبان پارسی دری را پیشۀ خود ساختند. طبق شواهد موجود، زبان شناسان معتقدند که از دوره خلفای عباسی، پارسی دری یا پارسی نو که بلفظ عربی فارسی خوانده میشود زبان تکلّم یهودیان ایرانی بوده است.

تاریخچۀ نوشتاریهودیان ایرانی: در مورد نوشتار، یهودیان درایرانِ اسلامی با وجود گفتار بزبان پارسی نو، الفبای عبری را بجای الفبای عربی برگزیدند. این گونه نوشتارها را زبان شناسان فارسیهود Farsīhūd میخوانند وتحقیقات زبانشناسی در این مورد وتا این زمان، نمودار این امر است که نوشته های فارسبهود اولین سند و مدرک پیدا شده از نوشتارهای پارسی نوهستند.

تعریف فارسیهود: بنابراین، آنچه را که بزبان فارسی و با حروف عبری نوشته شود فارسیهود میخوانند. اولین آثار کشف شدۀ فارسیهود را روی سنگ نبشته ها، بشقاب ها و آثار فلزی و چند نامه و قرار داد تجاری میتوان یافت. از آن جمله میتوان به دو نامه پیداشده در دندان اویلیق، متعّلق به حدوداً سالهای750-800 میلادی که نزدیک خُتَن واقع در ترکستان چین واقع است اشاره کرد. نامۀ اوّل (نامه دندان اویلیق)، که هم اکنون در کتابخانه موزه بریتانیا حفظ می شود، توسط یک گروه باستان شناس، بریاست اورل استاین در سال 1901 میلادی و نامۀ دوّم (نامه ختن) در سال 2004 در همان نزدیکی پیدا شده است .

نامه دندان اویلیق

نامه خُتَن:

از آثار دیگر این دوران، چند کتیبه کوچک یافته شده در تنگه اُزو در افغانستان، متعلق به حدود سال 7٥٢ میلادی میباشند. گروه دیگر، برخی اسناد کشف شده “گنیزای قاهره” واقع در انبار کنیسای بن عزرای قاهره است که در میان آنها میتوان ازدو سند محضری متعلق به سالهای ٩٥١ و ١٠٢٠ میلادی در اهواز نام برد. آنچه که اخیراً در گنیزای افغانستان توسط کتابخانه مرکزی اسراییل گزارش برخی از نسخ آن از دلالان خریداری شده است گنجینۀ دیگری است که طبق گزارش کنونی بیشتر متعلق به نوشتارهای یهودیان قرن یازدهم وساکین مسیر جادۀ ابریشم است. وجود چنین آثاری مبنی بر این است که از قرنهای اولیه بعد ازظهور اسلام، ایرانیان یهودی در سراسر این سرزمین پهناور سکنی داشته و در تدوین و نگاهداری فرهنگ و زبان فارسی سهیم بوده اند.

مفاهیم متون فارسیهود:
نوشتارهای فارسیهود از لحاظ سبک شناسی می توانند شامل متون کلاسیک و ادبی و یا لهجه های محلی باشند. این نوشتارها اکثراً سه رکن یهودیت، ایران و اسلام را در آن واحد در بردارند. کار بُرد و تناسب این سه رکن بر حسب نوع متن، متفاوت است. در متون ادبی، جنبه های ایرانی، در متون مذهبی، جنبه های یهودی و دراکثرمتون فلسفی و یا عرفانی، نشان های اسلامی را بیشتر میتوان مشاهده کرد. ازنظرموضوع نیز این نوشتارها، میتوانند مفاهیم مذهبی و غیرمذهبی، علمی و عرفانی و یا تاریخی و امور زندگانی روزمره را در بر داشته باشند.

خوانندگان متون فارسیهود:
خوانندگان این متون راطی قرون متمادی اکثراً یهودیان تشکیل داده اند، کسانی که احیاناً با حروف فارسی آشنائی نداشته و سوادِ خواندنِ آنان به خط عبری محدود میشده است.

نویسندگان متون فارسیهود:
نویسندگان متون فارسیهود، طی زمان، بدو گروه اصلی تقسیم میشوند: گروه اول کسانی بوده اند که بیشتر با زبان و فرهنگ عبری آشنائی داشته، از فارسیهود برای ترجمه متون و قوانین مذهبی استفاده می کرده اند.
گروه دوم شامل کسانی بوده است که مرزهای آشنایی آنان از حدّ متون مذهبی فراتررفته، با زبان و ادبیات فارسی کاملاً آشنایی داشته اند. اکثر نوشته های گروه دوِم بسیار روشن واز نظر دستوری صریحتر از گروه اول است.
از سوی دیگر نویسندگان فارسیهود از نظر فرهنگی و دینی اغلب تحت تاثیر دو گروه متفاوتِ یهودیان غیر ایرانی و ایرانیانِ غیر یهودی قرار داشته اند:

1 . گروه دانشمندانِ اثر گزارِغیر یهودی: درمیان دانشمندان وفلاسفۀ یهودی غیر ایرانی که مأخذ و منشاء تقلید نویسندگان فارسیهود بوده اند میتوان به نامهای زیر اشاره کرد:
الف: موسی بن میمون یا رامبام (Maimonides)، که بر آثار بسیاری از نویسندگان و شعرای فارسیهود اثر گزار بوده است. ازجمله آثاری که از ابن میمون بهره گرفته اند میتوان به “واجبات و ارکان سیزدهگانه ایمان اسرائیل” بوسیلِۀ شاعرِ فارسیهودعمرانی (١٥٠٨ میلادی) در کاشان، کتاب فلسفی “فرائض یهودا” ((Duties of Judah نوشتۀ فیلسوف ایرانی یهودا بن الازار(١۶٨۶میلادی) در کاشان و”حیات الروح” نوشتۀ شاعر ومتفکر یهودی سیمانطوب مِلَمد (وفات1821 میلادی) در مشهد نام برد. درمیان سایردانشمندان غیر ایرانیِ مورد تقلید نویسندگان فارسیهود، میتوان از سعدیا گائون، فیلسوف مَشایی در بغداد (942-892/882 میلادی)، بَحیا ابن پکودا از کبالیست های اسپانیا (اواخر قرن یازدهم میلادی) و یهودا بن شموئیل بن عباس بن اِبون از یهودیان اسپانیائی مقیم افریقا (قرن دوازدهم میلادی) نام برد.

2 . گروه شعرا و نویسندگان اثر گزارِ ایرانیِ غیر یهودی:
از گروه شعرا و نویسندگان ایرانیِ غیر یهودی که الهام بخش نویسندگان فارسیهود بوده اند و یا آثارشان به فارسیهود باز نویسی شده است، میتوان به نامهای فردوسی، سعدی، مولانا جلال الدین رومی، حکیم عمر خیّام، جامی، نظامی، عطّار، حافظ وعبید زاکانی اشاره نمود که دررأس آنها همانا فردوسی و “شاهنامه” او میباشد.

ا رزش نوشته های فارسیهود:
آثار فارسیهود در جایگاه خود بعنوان گوشه ای از ادبیات زبان فارسی، دارای ارزش های گوناگون است. بطور اجمال میتوان این ارزش ها را به چهار گروه تقسیم کرد:

ارزش زبان شناسی:
نوشته های فارسیهود یک کلید اصلی برای پیگیریِ چگونگیِ تحوّلِ زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی) به پارسی نو میباشد. پرفسور ژیلبر لازار از دانشگاه سوربن پاریس در مقالۀ ترجمه شده خود بنام ” گویش شناسی فارسیهود” (پادیاوند جلد اوّل، آمنون نتصر، چاپ مزدا: 1996) نوشته های فارسیهود را داری اهمیت شایان زبانشناسی و تاریخی میداند.

ارزش تاریخی:
کتاب آنوسیم بابائی بن لطف و ادامۀ آن بوسیله بابائی بن فرهاد و حدود دویست بیت اضافی بوسیله ماشیح بن رفائیل دارای ارزش تاریخی هستند. در این آثار، شرایط زندگی و تغییر مذهبهای اجباری به یهودیان ایران را که بجز چند سند کوتاه از آن هیچ اثری در مراجع دیگر باقی نیست، برای همیشه در دل تاریخ ثبت نموده است.

ارزش دینی:
ترجمۀ تراجم و تفاسیر کتاب مقدس بزبان پارسی نو که ابتدا در دوران قبل از اسلام، از زبان عبری بزبان آرامی شرقی ترجمه شده بودند از این گروه میباشند. این آثار در ایران اسلامی توسّط رَبانان یهودی که سیصد سال از ترک تکّم آنان به زبان آرامی شرقی گذشته بود، برای استفادۀ عامّۀ یهودیان ایرانی ترجمه و با حروف عبری نوشته شدند.

ارزش اجتماعی:
شعرای فارسیهود، در ایران اسلامی با تفسیرات و انتخاب الفاظ، نکات و اشاراتی را در مورد پذیرش آداب و رسوم و یا نفوذ فرهنگ ایرانی واسلامی در جامعه یهودی آشکار میسازند. این نوشته ها و اشعاردرعین حالیکه نمودار تعلّق آنان به فرهنگ، آداب و رسوم ایرانی است، گاهی نیز از جایگاه و موقعیت کلیِ اجتماعی یهودیان و و گاهی از شخصیت تحقیر شده آنان سخن میگویند.

ارزش ادبی:
آثار نثرونظم فارسیهود نمودار سطح دانش و معلومات علمی و فرهنگی جامعه یهودیان ایران است. مقایسه متون و انواع مختلف آن با آثار ادبیِ شاعران ایرانیِ غیر یهودی، میتواند درجۀ آگاهی یهودیان به علم بدیع و عروض و قافیه و تسلّط آنان را بر مصرف واژگان و دستورزبان فارسی بر خواننده آشکار سازد.

طبقه بندی آثار فارسیهود:
آثار فارسیهود رااز دیدگاههای مختلف به انواع گوناگون تقسیم و طبقه بندی کرده اند. آمنون نتصراین آثار را به ترتیب زیر تقسیم نموده است:
از نظر زمانی، بدو دورۀ قبل و بعد از مغول؛
از نظر سبک، به دوگروه نظم و نثر؛
از نظر متن، به مطالب مذهبی و غیر مذهبی.
همین آثار را ژیلبر لازار ایرانشناس فرانسوی بچهار دوره زمانی تقسیم کرده است . دوران اوّل و دوّم لازار برابر با دوران قبل از مغول و دوران سوّم و چهارم برابر با دوران بعد از مغولِ تقسیم بندیِ نتصر است.

دوران اوّل، از قرن 8 تا 11 میلادی:
در این دوران که دوره درخشش فرهنگِ عرب است، مسیر تغییر و تکوین زبان پارسی نو یا فارسی را بصورت پراکنده در آثار و نوشته های زرتشتیان و یا یهودیان ایرانی مشاهده می کنیم. در دوران اولیّه تسلط اسلام بر ایران، غیراز نوشته های عبری که بوسیلۀ ایرانیان یهودی نوشته شده است ،آثار زیادی از پارسی نو موجود نیست. آنچه را هم که ازآثار فارسیهود در این زمینه یافته شده است، بجز چند ظرف، سنگ قبر و یا کتیبه و اسناد ناقص بیشتر نیستند. آثار یافته شده در این دوران فقط از نظر مذهبی و زبان شناسی مورد توجه میباشند و دارای ارزش ادبی نمی باشند.

نیز
دوران دوّم، آثار متعلق به قرون 12 تا 14میلادی:
اغلب این آثار مربوط به دوران ترجمه و تفسیر کتاب مقدس از زبان عبری و آرامی شرقی به فارسی بوده است که بصورت نثر نوشته شده اند. این آثار اکثراً درکتابخانه ها و موزه های بین المللی در پاریس، لندن، سن پطرزبورگ و اورشلیم قرار دارند. از آن جمله عبارتند از ترجمۀ کتاب استر، که تاریخ 1280 میلادی بر آن نوشته شده است و متعلق به کتابخانۀ ملی پاریس مییاشد. از جمله سایر این گونه آثار ترجمه (تفسیر) کتاب حزقیل بفارسیهود است که حدوداً درهمان دوران نوشته شده است و در کتابخانۀ پطرزبورگ نگاهداری میشود.

دوران سّوم، آثار متعلق به قرون14 تا 18 میلادی:
نوشته های فارسیهود دراین دوران سر آغاز کارهای ادبی و غیرمذهبیِ یهودیان ایرانی بوده ازشکوفایی فرهنگی آنان در قرون وسطی با ما سخن میگویند. این دوران بعلت شکست بغداد بوسیلۀ هلاگو خان مغول بسال 1258 میلادی، باعث تغییرسرنوشت جهان از جمله یهودیان ایران شد. درفاصله سالهای 1258تا 1291 میلادی، عدم تعلّق ایلخانان به اسلام همانا باعث آزادی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی غیر مسلمانان، از جمله یهودیان، گردید.
بزرگترین شعرای فارسیهود، شاهین درقرون13تا 14 میلادی، عمرانی در قرون 15تا 16 میلادی و بابائی بن لطف در قرن 17 میلادی متعلق باین دوران هستند. باید در نظر داشت که در این دوران، همزمان با پیدایش نظم و نثر ادبی، هنوزنوشتن تراجم و تفاسیر کتب مقدس و سایر نوشته های غیر مذهبی ادامه داشت.

دوران چهارم، آثار متعلق به قرون 17 تا 19 میلادی:
این آثار اکثراً متعلق به خراسان بزرگ و مناطق دورازدسترس پادشاهان صفویه است. زیرا در این دورانِ تاریک فرهنگی، به علت چیرگیِ مذهب حاکم، نه تنها یهودیان ایرانی، بلکه سایر اقلیّت ها برای پیشگیری از فشارهای مذهبی اقدام به جلای وطن کردند. گروهی به هند و چین رفتند ولی اکثرآنان در ناحیه بخارا و نواحی اطراف توانستند به زندگی خود ادامه دهند و آثار ادبی خود را در قالب زبان فارسی و یا تاجیک برای ما باقی گذارند. در اواخر قرن 18همچنین قرن 19 میلادی برگردان شاهکارهای ادب فارسی، بفارسیهود از جمله آثار سعدی و حافظ و جامی گوشه ای از آثار فارسیهود را در بر میگیرند.
در قرن بیستم، بعلت آموزش زبان وحروف فارسی به جوانان یهودی در مدارس آلیانس و پس ازانقلاب مشروطه در مدارس ملّی ایرانی نیاز به نوشتن به خط عبری کمترشد. درنتیجه وجود و لزوم به نوشتن به فارسیهود کم کم از رونق انداخت. هم اکنون برخی از بزرگسالان ایرانی یهودی باین خط با هم مکاتبه میکنند.

صحنه ای از مثنوی عاشقانۀ یوسف و زلیخا نوشته جامی که یهودیان مشهد آنرا در سالهای 1850 بخط فارسیهود باز نویسی کرده اند.
به هر ساعت فتاده پیش اویم سرِ طاعت نهاده پیش اویم
درون پرده کردم جایگاهش که تا نبود به سوی من نگاهش

Courtesy of Jewish Theological Seminary
ز من آیین بی دینی نبیند درین کارم که می بینی نبیند
چو یوسف این سخن بشنید زد بانگ کزین دینار نقدم نیست یک دانگ
تو را آید به چشم از مردگان شرم وزین با زندگان در خاطر آزرم
اشعار فارسیهود از نظر سبک و نوع مفاهیم

اشعار فارسیهود از نظر سبک یا نوعِ مفاهیمِ متون بچند گروه تقسیم میشوند که از جمله عبارتند از:
1- سبک حماسی و انواع آن:
الف) اشعار حماسی اسطوره ای از جمله، قسمتهایی از آفرینش نامۀ شاهین و فتحنامۀ عمرانی؛
ب) اشعار حماسی مذهبی از جمله، قسمتهایی از موسی نامۀ شاهین، فتحنامه عمرانی و شوفطیم نامۀ اهرون بن ماشیه؛
ج) اشعار حماسی تاریخی از جمله، اردشیر نامۀ شاهین و دانیال نامۀ خواجۀ بخارایی یاحنوکا نامۀ عمرانی مربوط به تسلط یونان و فرهنگ آنان بر یهود، در دوران قبل از مسیح است.

2 – سبک داستانسرایی تاریخی:
کتاب انوسیم وگزارش های مستند بابایی بن لطف کاشانی از آن جمله است. این گزارش های مستند از دوران سلطنت صفوی یعنی اوایل دوران شاه عباس اول و قسمتهایی از دوران شاه عباس دوم (1660- 1613 میلادی) سخن میگویند و پس از او از سوی نوه یا نبیره اش بابایی بن فرهاد کاشانی تا حملۀ اشرف افغان ادامه پیدا کرده ماشیح بن رفائل از کاشان حدود دویست بیت بآن اضافه نموده است.

3- سبک غنایی:
الف) اشعار احساسی از جمله :
1) قسمت هایی از داستان یوسف و زلیخای شاهین در آفرینشنامه؛
2) قسمت هایی از ساقی نامۀ عمرانی در وصف طبیعت؛
3) فراق و هجران در غربت سرودۀ یوسف بن اسحق یهودی.
ب) اشعار عرفانی از جمله :
1) قسمت هایی از ساقی نامۀ عمرانی؛
2) شاهزاده و صوفی از الیشای بن شموئیل (راغب)؛
3) قسمت هایی از حیات الروح سیمانطوب ملمد ( نظم ونثر)؛

4- سبک پند و اندرز از جمله:
1) گنجنامۀ عمرانی، سروده شده بر پایه اندرز پدران یا رسالۀ میشنایی مَسِخت آبوت ؛
2) سیزده اصول ایمان اسراییل سرودۀ عمرانی.

5- سبک مدیحه سرایی:
این سبک فقط توسط شاهین در مدح سلطان ابو سعید (1335-1316) پادشاه ایلخانی در اثر منظوم اردشیر نامه آمده است.

6- سبک طنز از جمله:
اشعار طنز اَمینا که بخصوص در ابراز دلسردی از همسرش، در مورد زنان گفته شده است.

حماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهینانداختن مادر، موسی علیه السّلام را در آتش سوزان از ترس فرعون
چه چاره پس که چاوشان درآیند
بما یک دستبردی وا نمایند

Courtsy of Israel Museum
به خانه در نبود آن لحظه عمران
به گِلکاری بوداوغمگین وحیران

حماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهین در مورد عبور حضرت موسی از دریای سرخ:
همه دیوارها باید سراسر
که تا باشد مٌشَبّک در برابر

که تا ما روی یکدیگر ببینیم
پس آنگه راه رفتن برگزینیم

صحنه ای ازحماسۀ فتحنامه، سرودۀ عمرانی
کنون آن افتاب از چرخ گردون
بجا استاده بود از امر یزدان

Courtsy of Ben Zvi Institiure
جهان بود روشن از خورشید منوّر
ز جانبِ خدا الله و اکبر

صحنه ای ازحماسۀ موسی نامه، سرودۀ شاهین کشته شدن بلعام بدست پینحاس
چو دهقان دانه اندر شوره کارد
ز سود و مایه چیزی بر ندارد

زمین شوره را قدری نباشد
گر آب زندگی بروی بپاشد

Courtsy of Jewish Theological Semianry
زمرد بد گُهر خود را نگه دار
که همچون شوره نیکوئی ناورد بار

زبانش جز بدی چیزی نگوید
بجز آزار دل ه ا را نجوید

چو بلعام گرامی بد گُهر بود
نبودش دانشِ پیغمبری سود

عروسی داود و ابیگَیل از فتحنامه عمرانی،کتاب شموئیل

چو شُد روز دِگر خورشید، داماد
بدامادی جهان را جامِ زر داد

عروس مَه چو شُد در پردۀ شرم
از آن خورشید را بازار شُد گرم

تقاضای عروسی کرد داماد
شَهِ نو را عروسِ نو فرستاد

زخاصّان چند تن از مهر ورزان
گِران کابین، به بزم آرند ارزان

ازدکترناهید پیرنظر
دانشگاه یوسی اِل اِی