کنیسای بزرگ ارومیه در مرکز شهر ارومیه خیابان مطهری (شاپور) قرار گرفته این کنیسا از لحاظ عبادی جزء مهمترین و آخرین کنیسای باقی مانده کلیمیان شهر ارومیه به شمار می رود ، که تا اوایل دهه 1360 خورشیدی قبل از مهاجرت کامل یهودیان از شهر ارومیه، در انجام مراسم عبادی به ویژه در روزهای شبات و موعدیم فعالیت داشته .
طبق بررسی های انجام گرفته، تا پیش از جنگ جهانی اول ، در دوران حکومت قاجاریه بیش از هشت کنیسا برای جمعیتی بالغ بر 2800 نفر شهروند یهودی در اجرای فرایض دینی و فرهنگی فعال بوده اند .
پس از آغاز جنگ جهانی اول و هجوم و درگیری نیروهای قزاق روسی از یک سو با نیروهای ترک عثمانی و شکل گیری نا امنی در کشورهای شمالی ایران باعث گردید جمعی از یهودیان، از فراسوی مرزها به شهر های تبریز و ارومیه کوچ نمایند . بعد ها با توسعه نا امنی در دهه 1940 میلادی در منطقه آذربایجان ، بسیاری از خانواده های کلیمی به نقاط امن تر کشور به ویژه به پایتخت مهاجرت نمودند.
ارومیه به جهت همجواری با کشورهای روسیه ، ترکیه و عراق نیز ارتباط تجاری بر سر راه های قفقاز، میان رودان و آسیای صغیر نیز همچنین بودن بزرگترین دریاچه ایران دریاچه ارومیه (رضائیه سابق) همواره از موقعیت خاص بازرگانی برخوردار بوده است ، از این رو از گذشته بسیار دور ارومیه جزء یکی از مراکز مهم تجاری به شمار می رفته و یهودیان طی سالها برای تجارت به این شهر در رفت و آمد بوده اند .
کنیسای بزرگ ارومیه در دهه 1280 خورشیدی مقارن با حکومت محمدعلی شاه قاجار با همت ” مئیر عبداله خان حکیم ” و همسرش ” مارال ” از خیراندیشان جامعه یهودی ارومیه بنیاد نهاده شد . کلیه مخارج بنای کنیسا شامل خرید زمین و هزینه ساخت توسط میرعبداله خان حکیم و همسرش تأمین گردید و طی بیش از دو سال ساختمان کنیسا تکمیل و به بهره برداری رسید .
میرعبداله خان حکیم از اطباء حاذق دربار قاجار به شمار می رفت و لقب ” خان “را محمدعلی شاه قاجار به جهت تبحر در طبابت به وی عطا نمود .
همسرش ” مارال ” دختر شیخ هارونی (بنیان گذار کنیسای هارونی در ارومیه) ابتدا به عنوان دستیار شوهرش به مداوای بیماران تراخمی می پرداخت . اما پس از مدتی تبحرش در این امر به حدی رسید که شخصاً خودش جوابگوی بیماران تراخمی (نوعی بیماری چشمی) در ارومیه و حومه آن بود . نیز همچنین در کارهای عام المنفعه به ویژه در بین بانوان شخصیتی فعال بود .

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 20 07

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014

از نکات قابل توجه این کنیسا ، نصب چهار کتبه سنگی حجاری شده به زبان عبری متعلق به سال 1127 خورشیدی ( 1749 میلادی ) می باشد . به روایتی در سالهای 1270 خورشیدی، در زلزله ای که در مناطق ارومیه به وقوع پیوست باعث خرابی و خسارت دیدن بناها منجمله چند کنیسای قدیمی گردید . که ظاهراً به جهت قدیمی بودن و خسارت وارده به آن قابل تعمیر نبودند . از این رو برای زنده نگاهداشتن نام آن کنیساها ، آنچه که سالم مانده بود منجمله چندین طومار توراه بابلی و این چهار کتبه سنگی به کنیسای بزرگ منتقل گردید . و در ضلع جنوبی ، در طرفین ایوان بنا نصب گردید .
(حدیث زده می شود که هر کتبه متعلق به یک کنیسا بوده که پس از خرابی آن کنیسا ها ، به رسم یادگار در کنیسا بزرگ نصب شده اند).
پس از وقوع انقلاب اسلامی، به جهت مهاجرت کلیمیان ارومیه به تهران و نیز کوچ نمودن از ایران، بلااستفاده ماندن این کنیسا، طومارهای توراه موجود در این کنیسا به سایر کنیساهای موجود در شهرهای ایران منتقل گردید و به دلیل عدم رسیدگی و مراقبت از ساختمان کنیسای بزرگ ارومیه، طی این سالها، رفته رفته به صورت یک عبادتگاه متروکه درآمده است .

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2015
جلد باقی مانده از طومارهای توراه

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014
سکوی میشکان و سقف و کنبد میشکان : محل استقرار پیشنماز

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014

طرح پلان کنیسا به صورت مستطیل می باشد . کف آن با آجرهای مربع پوشیده شده و سقف توسط تیرهای چوبی و توفال ساخته شده است . در وسط و بالای سقف کنیسا ، با بهره گرفتن از هنر خطاطی برجسته، آیه های توراه در اطراف دیواره های جانبی بادگیر هشت ضلعی با خط عبری شکوهی خاص به این کنیسا بخشیده است . ضمن آنکه طراحی بادگیر به نحوی انجام گرفته از جهات مختلف هم به صورت بادگیر جهت خنکی محیط کنیسا و هم به صورت نورگیر از طلوع بامداد تا غروب نورکافی به داخل کنیسا تابیده می شود .

کنیسای بزرگ ارومیه تابستان 2014

ترجمه متون درج شده برکتبه سنگی متعلق به سال 1748 میلادی
متن حکاکی شده. پاسوکهایی ( آیه های توراه ویا تهیلیم ) هستند ، که از دیرباز رسم بوده در بالای درب ورودی و یا بالای هیخال (محراب) کنیسا ها نوشته شوند.

פתחו לי שערי צדק אבו בם אודה י_ ה
باز کن برای من دروازه صدیقیم را که بیایم آنجا ، خداوند را ستایش کنم

זה השער ל. ה צדיקים יבואו בו
این دروازه خداوند است عادلان به آن وارد خواهند شد

מה נורא המקום הזה………………..
چقدر پر هیبت و مقدس است این مکان ، مگر اینجا خانه خداوند نیست ، این هم دروازه آسمان است

در اخر ( در پائین سنگ نبشته ) جملات بنظر میرسد تاریخ תקט که احتمالا. התקט. یعنی سال 5509 عبری ، برابر با سال 1127 خورشیدی و 1748 میلادی باشد ، نوشته شده است .