ریمونیم

در سال 1159 میلادی در پایتخت باستانی مصر به هنگام صورت برداری از اقلام و دست نوشته های مقدس و قدیمی نام اقلامی به چشم می خورد که آن را با نام گلدسته با توضیحاتی به این مضمون ثبت نمودند.
گلدسته: از قدیم الایام بعنوان تزئینات طومارهای تورات استفاده میشده است و نام دیگر آن ریمونیم میباشد.
در فرهنگ لغات عبری کلمه ریمون را یکی از هفت میوه ویژه سرزمین مقدس ذکر نموده اند. از قدمت ریمونیم و چگونگی انتخاب این طرح و فلسفه آن و اینکه چه وقت و در کدامین نقطه جهان برای اولین بار ساخته شده است، مدرک مستند و دقیقی در دست نیست ولی مسلم است که ریمونیم یکی از قدیمی ترین و متداولترین نوع تزئینات طومارهای تورات بوده است. لازم به توضیح است که ریمونیم های اولیه همراه با چند تورات بصورت یک محفظه یک پارچه بصورت صندوقچه و از جنس چوب بوده که به روایتی پس از خرابی بیت همیقداش اول برای حفاظت از طومارهای تورات ساخته میشد و معمولا با نامهای کتر تورا یا کتاریم (تاج) مورد استفاده قرار می گرفت. برای تزئین کتر تورا پوششی از نقره با خطوط حک شده شامل آیه های تورات همراه با نقشهای گل و گیاه و یا ترمه یا نقده و دیگر پارچه های زیبا و ذیقیمت استفاده میشد و غیر از این تزئینات، آویزهایی از سنگهای ارزشمند هم بکار میرفت. یک نمونه از کترهایی که برای حفاظت از مقیلای استر (طومار سرگذشت استر) استفاده میشده با پوششی از جنس نقره همراه با اندود طلا متعلق به قرن 17 میلادی در موزه اورشلیم نگه داری میشود. با گذشت زمان در شکل ابتدایی کتاریم تغییراتی ایجاد شد و آن مستقل شدن ریمونیم ها از صندوقچه های حاوی طومارها بود بصورتی که برای خواندن سفر تورات احتیاج به بیرون آوردن آن از صندوقچه کافی به نظر می رسید. همچنین دو محور متحرک طومارها از صندوقچه به بیرون هدایت شده بود که بر راس هر یک از این محورها یک ریمونیم نصب میشد که تا به امروز به همین حال باقی مانده است. کلیه ریمونیم ها از همان ابتدا بصورت اجسام کروی شکل شبیه به میوه هایی از نوع انارها و سیب ها بوده که در جوامع یهودیان اشکنازی اروپا در کشورهای ایتالیا و اسپانیا بیشتر و مرسوم بود و در جوامع سفارادی نواحی ایران و عراق و افغانستان به شکل گلابی مرسوم بوده است. استفاده از اشکال شبیه به سیب و انار احتمالا بدلیل مذهبی استفاده از آنها در مراسم شبهای روش هشانا میباشد.
کلیه تغییرات بجا مانده از طرح های اولیه ریمونیم ها تحت تاثیر آداب و رسوم جوامع یهودی آن مناطق بعنوان حسن سلیقه در جهت تزئین انجام گرفته است و هیچگونه تغییر اساسی در ماهیت اصلی آن نداشته و ثابت ماندن محل نصب آن یکی از دلایل قدمت آن بشمار میرود.
همانطور که اشاره شد کلیه تغییرات انجام شده در شکل اولیه ریمونیم ها بیشتر جنبه تزئینی داشته است و در میان آنها انواعی از ریمونیم ها به شکل مسطح و یا نیم کروی و نیم مسطح، دوکی، مربعی، ترمه ای، اناری، چراغدان، گنبدی شکل و چند گنبدی در بین جوامع از قدیم به چشم میخورد. نوشتن آیه تورات بر روی سطح جانبی ریمونیم ها هم بخصوص بر انواع مسطح و مربع و ترمه ای و یا حک نمودن اسم اشخاص هم نوعی دیگر از تزئینات مرسوم در نواحی ایران، عراق و افغانستان بوده است. برای ایجاد صدا در زمان جا به جایی سفر تورات برای آگاهی افراد حاضر در کنیسا، آویزهایی بصورت زنگوله یا گوی های کوچک توخالی و یا سنگهای مدور با ارزش از نوع فیروزه یا عقیق به تعداد 6 الی 12 عدد در یک یا دو ردیف بر محیط آن نصب میشود و دسته استوانه ای شکل تشکیلات ریمونیم را بر روی محور طومارهای تورات قرار میدهد.
تاثیر طرحهای هنری قبل از اسلام بر ریمونیم در ایران را میتوان از زمان ساسانیان مشاهده نمود. این سبک الهام گرفته از کرات سماوی است که شکل خورشید و اشعه های ششگانه اطراف آن را میتوان بر روی ظروف نقره آن دوران و سکه های کشف شده قرن سوم و چهارم متعلق به بهرام اول که با تصویری از تاجگذاری مزین شده است، ملاحظه نمود.تاج حک شده بصورت یک کره همراه با اشعه های ششگانه میباشد و این طرح الهام بخش هنرمندان آن دوران بوده و در ریمونیم ها و جلد تورات دیده میشود. بخصوص در جامعه یهودی ایران در نواحی کردستان که بجای 2 ریمونیم که بر روی محور اصلی طومار قرار دارند مجموعا از 4 تا 6 ریمونیم بر قسمت هیا فوقانی تورات بعنوان تزئینات استفاده شده است.

ریمونیم های الهام گرفته از طرح تاج ساسانیان هم بصورت گوی مدور یا خورشیدی شکل با شش میله مزین همراه با آویزهای زنگوله شکل بنام کتاریم یا تاجهای تورات بیشتر در نواحی یزد و عراق و افغانستان ساخته شده و مورد استفاده قرار می گرفته است. یک نمونه دیگر شبیه همین سبک در قرن 17 میلادی در شهر کای فنک فو واقع در شمال چین توسط عده ای از تجار یهودی که از ایران برای تجارت به آن سرزمین رهسپار گشته بودند جهت استفاده در زمان اقامتشان به آن جا برده بودند، در حال حاضر در یکی از موزه های معروف چین نگاهداری میشود.
ناگفته نماند که این سبک (کروی یا گوی شکل) قرنها معرف نمونه آرایش موی سر در مشرق زمین بوده است و در زمان ساسانیان میتوان آن را بعنوان آرایش موی سر کاهنان معبد آناهیتا (خدای باروری در کشت و کار) در قرن پنجم مشاهده نمود.
در هندوستان هم این نوع آرایش مو نشانه آداب و رسوم هندوها از قدیم الایام بوده است و حتی امروزه میتوان نشانه ای از این سبک را با نام گوبپا که نوعی سرپوش دختران ترکمن می باشد در شمال شرق ایران و نواحی ترکمنستان شوروی سابق مشاهده نمود.

طراحی و ساخت یک جفت ریمونیم و قلم تورا توسط یوسف ستاره شناس در ایران 1378 (1999)

طرح ریمونیم ساخته شده ترکیبی است الهام گرفته از ریمونیم های قرن 16 و 17 میلادی متعلق به جامعه یهودیان اشکنازی اسپانیا و هلند و سفارادی های ایران و مراکش. هرچند که اصولا کلیه ریمونیم ها متشکل از یک طرح اساسی یکسان می باشند لذا سعی بر این بوده که طرحی انتخاب گردد که در نوع خود منحصر به فرد و منطبق با فرهنگ بومی آن ناحیه باشد. طی مدت 9 ماه با هماهنگی لازمه و تغییرات مورد نیاز یک جفت ریمونیم شکیل و زیبا آماده گردید.
جنس ریمونیم از نقره با عیار 90 و هر کدام به وزن تقریبی 400 گرم در دو بخش ملیله کاری و کارهای قلم زنی ساخته شده است. قسمت ملیله توسط یکی از بهترین استادان ملیله کار شهر زنجان و قسمت استوانه در یکی از کارگاه های نقره سازی اصفهان ساخته شده است. کارهای حکاکی یا قلم زنی آن هم توسط یکی از استادان قلم زنی که در حکاکی و ساخت اینگونه وسایل سنتی مهارت و تجربه دیرینه ای دارد، قلم زنی شده است (طرح حکاکی شده بر روی استوانه پایینی برای اولین بار در ایران انجام شده است). قبل از شروع ساخت، هماهنگی هایی با تمام استادکاران که در ساخت ریمونیم ها همکاری نمودند بعمل آمد و طرح ها و نمونه های مختلفی همراه با توضیحات در مورد فلسفه ساخت ریمونیم بخصوص در مورد کارهای حکاکی در اختیار هر یک از این استادان قرار گرفت و همین امر باعث گردید که با درک بهتر و دقت بیشتر آثاری خلق شود که یقینا سالها در این مرز و بوم به یادگار باقی خواهد ماند.
بخش ملیله از دو قسمت تاج و چراغدان تشکیل شده است. بخش چراغدان آن از یک هرم ناقص شش ضلعی که بر سطح جانبی هر ضلع یک پنجره بصورت طرح درگاهی و در میان هر پنجره آویزی به شکل انار و در راس هر ضلع یک ماغن داوید ستاره مقدس یهودیان نصب گردیده است. در قسمت تحتانی این چراغدان یک جام به شکل نعلبکی نصب شده است. در قسمت بالایی چراغدان تاجی مرکب از 3 بخش که قسمت بالایی آن از گویی که الهام گرفته از شکل انار و بخش میانی با طرح شش برگ زیتون ساخته شده است. در قسمت پایین دسته مخروطی شکل دو شمعدان 7 شاخه بر سطح جانبی آن حکاکی شده و مابین دو شمعدان دو ستاره ماغن داوید قرار گرفته است. در بالای هر شمعدان یکی از لوح های ده فرمان که با حروف آلف بت (الفبای عبری) تزئین شده است، قرار دارد و مابین لوح ها با شاخه های زیتون و در راس شاخه زیتون یک کتر تزئین شده است.
قلم تورا
قلم تورا یک میله ظریف و کوتاه با طرحهای متنوع است که هنگام نشان دادن جملات متن تورا به جماعت یا قرائت از آن استفاده میشود.
طرح انتخابی برای ساخت این قلم با کمی تغییرات در شکل ظاهری آن مانند ریمونیم ها از ملیله ساخته شده است و مربوط به جامعه یهودی اشکنازی ایتالیا در قرن 18 میلادی میباشد. وزن آن تقریبا 150 گرم از نقره عیار 90 مرکب است. در این طرح هفت گل انار که بر روی هم سوار هستند و در میان آنها یک انار مهار شده است، به چشم میخورد. در راس آن یک تاج و در راس دیگر آن یک دست با انگشت نشانه باز ساخته شده است و یک زنجیر نیز برای آویختن آن تعبیه شده است.
از آنجا که اینگونه آثار فرهنگی مذهبی مانند ریمونیم، قلم تورا، پیاله شبات، مزوزا و … باعث زنده ماندن فرهنگ قدیم یهودیت و تداوم آن خواهد بود سعی بر آن است که تمام این آثار با همین سبک بازسازی گردد.

منابع:
باورهای اسطوره ای:یوسف ستاره شناس