در فرهنگ یهود کتوبا یکی از قدیمی ترین و متداول ترین اسنادیست که در ارتباط با ازدواج تنظیم و مورد استفاده قرار گرفته ، از آنجائیکه در ابتدا عملکرد آن همانند دیگر اسناد به نوعی داد و ستد تلقی می گردید و با اعتقادات مذهبی هم ربطی نداشت . بطور یقین جهت تنظیم متن و اجرای آن فقط از بزرگان (ریش سفیدان) فامیل بهره گرفته می شد .
با استناد بر کتاب مقدس ، مراسم کتوبا از دیرباز طی مراسمی خاص در جمع فامیل و آشنایان و در حضور بزرگان جامعه همراه با جشن سرور برگزار می گردید و با ورود عروس به چادر داماد به انجام می رسید .
پس از برپائی معبد سلیمان (بیت همیقداش) ، رفته رفته تأثیرات مذهبی در تنظیم متون کتوبا شکل گرفت . به عبارتی در راستای سندیت بخشیدن به امر ازدواج و نیز تأکید بر حفظ حق و حقوق طرفین ، علمای یهود با بهره گرفتن از قوانین کتاب مقدس و بر اساس هلاخای لازمه ، متون کتوبا را تعیین نمودند . البته این امر هنگام به گالوت رفتن قوم بنه اسرائیل (در راستای کامل شدن متون کتوبا) شتاب بیشتری گرفت .
بعدها بواسطه پراکندگی بیشتر یهودیان، تغییراتی هم در شکل ظاهری کتوبا انجام گرفت . به روایتی دوازده اسباط (پسران حضرت یعقوب) جداگانه برای خود کتوبای خاص را به این امر اختصاص داده بودند (1200 سال قبل از میلاد) و با درج نام سبط و یا تصویر نمادین اجدادشان کتوبای خودشان را مشخص نمودند . به عبارتی سمبل و یا نمادین سبط “یهودا” (بنا بر تشبیه کردن حضرت یعقوب هنگام وصیت به فرزندانش) به شیر و سبط “ایساخار” به خورشید و بقیه برادران هر کدامشان به یک سمبل تشبیه شدند .
قدیمی ترین کتوبای کشف شده ، متعلق به مصر مربوط به سال 440 قبل از میلاد که بر روی پاپیروس با خط آرامیت نوشته شده است . متن قرارداد این کتوبا نشانگر توافق داماد با پدر عروس ، راجع به جهیزیه عروس و نیز همچنین نوشتن نام عروس به عنوان همسر و تأکید در مورد حق و حقوق عروس در صورت فوت شوهر که قانوناً صاحب (مایملک) دارائی شوهر خواهد شد.

با گذشت زمان و ادامه مهاجرت یهودیان به اقصی نقاط دنیا ، کتوبا جزء مدارک با ارزش یک زندگی مشترک شمرده شد و زن خانواده تا پایان عمر مسئول نگاهداری از آن بود و پس از درگذشت والدین ، به رسم ماندگار ماندن نام ایشان به فرزندانشان واگذار می گردید

ناگفته نماند ، کلیه تغییرات ایجاد شده در طرح اولیه کتوبا ، تحت تأثیر آداب و رسوم جوامع یهودی آن مناطق و با درنظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی از لحاظ فرهنگی و هنری ، و با حسن سلیقه شخصی فقط در جهت زیبا سازی انجام گرفته است . و هیچگونه تغییر اساسی در ماهیت نوشتاری آن پدید نیامد . به عبارتی دوام کتوبا تا به امروز به نوعی مرهون مقدس بودن متون درج شده آن بوده است .
همانطور که اشاره شد کلیه تغییرات در شکل ظاهری کتوبا بیشتر جنبه تزئینی و بهینه سازی داشته است ، نوشتن آیات توراه نیز همچنین رنگ آمیزی های شاد همراه با تصویر گل و بلبل ، پرندگان همراه با تصویر میوه های بهشتی به ویژه سیب ، انار ، انگور و تصویر اقلام مقدس مانند شوفار ، منورا ، ستاره ماغن داوید و نیز از خلقت های خداوند (طبیعت) مانند خورشید و ماه ، همگی آن نشانگر یک اعتقاد فرهنگی و تاریخی به شمار می رود .
ضمن آنکه بعضی از این تغییرات به مرور تحت تأثیر هنرهای محلی دیگر اقوام غیر یهودی شکل گرفته . به ویژه در کشورهای اسلامی و همچنین کشورهای اروپائی که در قرن هجدهم تحت سلطه حکومت عثمانی قرار گرفته بود .
تأثیر هنرهای اسلامی در ایران بر کتوبا را می توان از آغاز دوره حکومت صفویه مشاهده نمود. طرح های زیبای ارائه شده ، همراه با خطاطی عبری و فارسی و حتی استفاده از حروف عربی (در کتوباهای یهودیان مشهد در قرن نوزدهم) نمونه ای شاخص از تأثیر هنر اسلامی و مهارت و ذوق هنرمندان ایرانی در خلق کتوباهای موجود در طی این چند قرن می باشد .
قبل از اختراع صنعت چاپ تمامی نقش آفرینی ها و نوشتارها در کتوبا توسط هنرمندان نقاش و خطاط انجام می گرفت ، بعدها جهت سهولت و تسریع بخشیدن به این امر ، از مهرهای چوبی با طرح های متنوع ، مرکب و رنگ های گیاهی ، نیز در بعضی از کتوباها از طلاکوب هم بهره می بردند . ضمن آنکه به مرور کاغذ جایگزین پوست (دباغی شده) گردید (البته کاغذ با کیفیت بالا بیشتر در این امر به کار گرفته می شد)

بعد از گسترش چاپ به نوعی یک هماهنگی از نظر شکل و ترکیب ظاهری در تمامی کتوباها ایجاد گردید . ابعاد کاغذ کتوبا اغلب در دو اندازه بزرگ حدوداً (35*50) و یا (15*36) سانتی متر در نظر گرفته شد ، (البته اعمال سلیقه در ابعاد بعضی از کتوباها را نمی توان نادیده گرفت ) . با استاندارد شدن ابعاد کتوبا هماهنگی هایی در اجرای مراسم کتوبا و جشن عروسی هم پدیدار شد . ضمن آنکه لازم شد عملکرد کتوبا بصورت قانونی منطبق با قوانین کشوری که عروس و داماد مقیم آنجا بودند انجام گیرد .
ناگفته نماند ، تا قبل از شروع جنگ دوم جهانی ، کتوباهای چاپی هنوز در ایران رایج نشده بود و اغلب از همان کتوباهایی که به صورت سنتی تهیه می شد ، استفاده می گردید .
بروایتی در اوایل دهه 1930 میلادی کتوبای چاپی ، اولین بار توسط یهودیان مشهدی از سرزمین مقدس به مشهد آورده شد و از آن موقع به بعد از این نوع کتوبا که متون آن کاملاً به زبان عبری نوشته شده بود ، مورد استفاده جامعه کلیمیان مشهد قرار گرفت .
دیری نپائید نوع های مختلف کتوباهای چاپی توسط زائرین ، از سرزمین مقدس به تهران آورده شد و به سایر شهرهای ایران فرستاده و مورد استفاده قرار گرفت .
با گذشت زمان و توسعه تکنولوژی در صنعت چاپ ، طرح های متنوع همراه با رنگ آمیزی های هنری به ویژه در غرب باعث گردید از اواخر قرن بیستم تحولی بزرگ در کتوبا شکل بگیرد و کتوباها از سادگی طرح و یکنواختی تغییر شکل پیدا کند .
بیش از صدها نوع کتوبا با طرح های زیبا و متفاوت (همانند یک تابلو نقاشی) توسط هنرمندان در اقصی نقاط دنیا طراحی ، چاپ و تکثیر گردید و برای عقد کتوبا در دسترس عروس ها و دامادها قرار گرفت .
کتوباهای قدیمی بجامانده در ایران بیشتر مربوط می شود به دوران قاجار که اغلب آن یا به صورت تک برگی از جنس کاغذ با ابعاد (50*70 ، 40*60 و یا 20*35) سانتی متر و یا به صورت دفترچه ای با ابعاد ( 15*30 و یا 10*22) سانتی متر همراه با 5 ورق و یا 4 ورق تهیه می شده است . ضمن آنکه در هر دو کتوبای فوق از هنر نقاشی و خطاطی استفاده شده است .
کتوبای یک صفحه ای ، ضمن استفاده از هنر خطاطی در چهار طرف آن با استفاده از رنگ های شاد ، بعضی وقت ها با استفاده از رنگ های طلائی و یا نقره ای ، آیه های کتاب مقدس را با حروف بزرگ (عبری) تزئین می نمودند . از این نوع کتوبا بیشتر در شهرهای مرکزی ایران استفاده می شد . نیز همچنین استفاده از هنر تذهب با رنگ طلایی وجه تمایزی بود مابین کتوباهای اصفهان با دیگر شهرها .
از طرح های شاخص کتوباها در ایران ، استفاده از طرح و یا نقش و نگار قالی یا قالیچه بود . البته کتوباهایی که در آن از طرح نقش و نگار قالی استفاده می شد ، هر شهر طرح و نقش خاصی داشت ، به عبارتی کتوباهای کرمانشاه با یزد و یا مشهد با شیراز متفاوت بود . طرح مورد استفاده از قالی در کتوباها ، بصورت قرینه همانند حاشیه نقش قالی ، در حاشیه کتوبا قرار می گرفت . شهرهای مشهد ، همدان ، کرمانشاه و خوانسار بیشتر از سایر شهرها ، سبک نقش و نگار قالی را در کتوباهای خود کنجانیده بودند . ضمن آنکه به جهت قرینه بودن طرح برای تزئین حاشیه از مهرهای آماده چوبی و یا چرمی (معمولاً از سه و یا چهار مهر) و با بکار بردن جوهر (مرکب) و رنگ های قرمز و قهوه ای و سبز برای رنگ آمیزی نقش گل و گلدان و پرنده استفاده می کردند .
منابع مورد استفاده
باورهای اسطورهای : یوسف ستاره شناس