واژه کتوبا در فرهنگ یهود ، سندی است مکتوب که با بهره گرفتن از قوانین مندرجه در کتاب مقدس جهت ازدواج و تشکیل یک زندگی مشترک ، بین یک زن و مرد یهودی ، مشروط با قبول مسئولیت های محوله و با توافق و رضایت طرفین تنظیم و ثبت شود . به عبارتی کتوبا نمادیست روحانی متعلق به دوران پیشین که با گذشت قرن ها هنوز ماهیت اصلی خودش را حفظ نموده و بر همین اساس در مقایسه با دیگر اسناد در بین یهودیان ، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است .
اگرچه مشخص نیست که اولین کتوبا در کجا و در چه سالی تنظیم شده ، اما مسلماً در بین اقوام دیگر ، قرن ها قبل از شکل گیری کتوبا ، اسناد دیگری در ارتباط با امور تجارت و یا داد و ستدهای گوناگونی که بین انسانها انجام گرفته است وجود داشته .
ناگفته نماند ، استفاده از این گونه اسناد در دوران گذشته ، فقط منحصر به خرید و فروش مال التجاره، زمین، محصولات کشاورزی و خرید و فروش احشام نبوده ، بر اساس مندرجات تاریخی، در بین بسیاری از اقوام، خرید و فروش انسانها بعنوان برده بسیار متداول بوده، ضمن آنکه برای رسمیت بخشیدن به این امر در سندی نام خریدار و مشخصات برده و ارزش برده ثبت می شده است و در چهارچوب قوانین وضع شده آن دوران ، مالکیت صاحب سند محترم شمرده می شد .
با گذشت زمان بعضی از سوداگران برده ، هنگام تنظیم سند خرید و یا فروش شرایطی را در ارتباط برای بردگان در حفظ حق و حقوق و یا شرایط آزاد شدن آنان در نظر می گرفتند، پس از تشکیل خانواده در جوامع بشری و برای محترم شمردن مالکیت به ویژه در امر پیوند زناشوئی، سندی جداگانه با نام قباله ازدواج اختصاص داده شد و تمامی مشخصات همسر در آن قید می شد . حتی در بعضی از این اسناد ارزش زن در مقیاس با طلا ذکر می گردید . بعدها این ارزش با نام مهریه در قباله های ازدواج منعکس گردید .
در تاریخ یهود ، اگرچه این مسیر تا حدودی طی گردید ، اما زودتر از اقوام دیگر ، به ویژه پس از رسیدن حضرت موسی به پیامبری، و نیز در دوران آبادی بیت همیقداش ( در بیش از سه هزار سال پیش ) ، علمای یهود به این امر توجه خاص مبذول داشتند و با درنظر گرفتن باورهای یهودیان در راستای رسیدن به تکامل انسانی و در جهت حفظ یک زندگی کاشر (پاک) و بمنظور حفظ اصالت انسانی ، بر اساس قوانین الهی متونی را در قالب کتوبا تنظیم و به جامعه یهودی ارائه نمودند . حکایات متعددی در این باب در کتب دینی یهود بویژه در کتاب مقدس آورده شد .

در سفر برشیت پاراشای “حیه سارا” این چنین اشاره شده اوراهام در دوران سالخوردگی (140 سالگی) در اندیشه یافتن همسری مناسب و شایسته به جهت فرزند خود ایصحاق می بود . بدین منظور خادم ارشد و وفادار خویش « الی عرز » را پس از سوگند دادن مکلف نمود تا از زادگاه و دیار خانوادگی خود « اوراهام » زوجه ای از برای ایصحاق برگرفته با خود به کنعان، محل اقامت اوراهام و ایصحاق بیاورد .
بدین ترتیب ” الی عرز ” با برگرفتن هدایای نفیس فراوان به جهت عروس و خانواده وی (بر ده شتر صحرائی بار نمود) از حبرون عازم ارم نهرائیم محل اقامت ” ناحور ” برادر اوراهام و خانواده وی گردید . پس از پیدا نمودن ” ریوقا ” توسط الی عرز ، خانواده ریوقا ضمن ابراز اندکی تردید و تأمل به عنوان سنت مذاکره در مراسم خواستگاری به این وصلت و عزیمت ریوقا به سرزمین کنعان رخصت دادند و پس از موافقت نهایی ، شخص ریوقا بود که الی عرز با دادن هدایای همراه خود به ریوقا و خانواده اش ،به همراه وی به طرف حبرون و محل اقامت ایصحاق براه افتادند .
در سفر برشیت پاراشای “ویصه” این چنین اشاره شده
یعقوب در قبال ازدواج با دختران ” لاوان ” ، در مقابل پیشنهاد هفت سال کار به جهت وی خواستار ازدواج با دخترش ” راحل ” گردید ، اما پس از هفت سال خدمت گله بانی لاوان در شب ازدواج دختر بزرگ خود ” لئا ” را به عقد یعقوب در آورد . اما صبح روز بعد در مقابل اعتراض و دلگیری شدید یعقوب از این بابت قبول نمود تا یک هفته پس از آن ، در مقابل تعهد هفت سال کار بدون مزد ، مجدداً یعقوب دختر کوچکتر (راحل) را نیز که نهایت زیبا و خوش سیمایی بود به عقد وی درآورد .

شرایط کتوبا

طبق شواهد موجود ، سنت ازدواج در بین یک زن و مرد یهودی سابقه ای دیرینه دارد . و طبق هلاخا رضایت طرفین در این امر شرط اصلی آن محسوب می شود . در گذشته سن ازدواج برای مرد حدأقل هجده سال و برای دختر حدود پانزده سال درنظر گرفته می شد ، ضمن آنکه در شریعت یهود تحمیل به هر شکلی در پیوند زناشوئی منع شده است . ازدواج به خاطر ثروت و زیبایی از این امر جدا نمی باشد . علمای یهود متعقدند ، رعایت قوانین در این راستای ، نه تنها به دوام ازدواج کمک می کند ، بلکه باعث ایجاد قدوسیت در یک زندگی مشترک خواهد شد . قدوسیتی که تا پایان زندگی (زن و مرد) نسبت به هر یک تعهد و تکامل خواهد بخشید ، زیرا در فرهنگ یهود هر شخص بدون همسر قادر نخواهد بود به کاملیت دست پیدا کند . ضمن آنکه واژه ازدواج در فرهنگ عبری به معنای رشد انسانی و کامل شدن می باشد . بر این اساس ازدواج در یهودیت یک فریضیه خطیر دینی محسوب می شود .
از دید تلمود مقام و مرتبت ازدواج جایگاهی ویژه دارد . و اصطلاح معمول برای ازدواج کلمه قیدوشین به معنای تقدس آورده شده . به عبارتی دلالت بر آن دارد که زن و مرد موظفند، دقیقترین نکات عفاف را در زندگی زناشوئی رعایت نمایند . نیز در تلمود اشاره شده است ، اگر شوهر و زن شایسته باشند شخنیا (نور جلال الهی) در میان ایشان جلوه گر خواهد شد، اما اگر شایسته نباشند آتش نفاق و خصومت ایشان را به ورطه نابودی خواهد کشاند .
اساس گفتار فوق روی این نکته است که از ترکیب کلمات عبری « ایش » به معنای (مرد) و « ایشاه » (زن) ، کلمات « ی- ا- ه » به معنای (خدا) و « اش » (آتش) حاصل خواهد شد .
اعتقاد عموم بر این باور است که نه تنها عقد ازدواج پسر و دختر در آسمان بسته می شود بلکه حتی پیش از تولد طفل به مقدر می گردد که چه کسی همسر وی خواهد شد . کبالیت ها بر این باورند ، که حق انتخاب همسر قبل از تولد به زن داده شد . از این رو، زن با انتخاب همسر خود این مسئولیت را قبول می کند که آن مرد را به درجه تعالی و تکامل برساند .
در تلمود آشکارا، احترام گذاشتن به حقوق زن تأکید شده است ، از این رو حخامیم و رهبران دینی ، در آن دوران هنگام تنظیم متون کتوبا ، دقت فراوان بکار برده اند تا بدین وسیله طلاق دادن زن از سوی شوهر به دشواری انجام گیرد و حتی الامکان سعی شده حقوق زنان محفوظ باقی بماند .
با وجود آنکه در قرن حاضر در بعضی از کشورهای جهان ، استفاده از کتوبا کاربردی ضعیف و دادگاهها در این موارد تصمیم خواهند گرفت . اما افراد مذهبی خود را ملزم به اجرای تعهدات درج شده در کتوبا می دانند .
تاریخچه کتوبا ( قباله ازدواج )
اگرچه مشخص نیست اولین کتوبا متعلق به کدامین شهر و چه دورانی می باشد ، اما بطور یقین سنت استفاده از کتوبا پس از خرابی بیت همیقداش و اسارات رفتن قوم یهود ( در گالوت بابل ) ابعاد دیگری به خود گرفت . طی پانصد سال ، پس از شکل گیری میشنا ، گمارا و در نهایت تدوین تلمود ، کتوبا توسط علمای یهود رسماً در قالب یک سند قانونی تدوین و ارائه گردید ، تا هنگام ازدواج بین تمام یهودیان پراکنده در اقصی نقاط عالم مورد استفاده قرار گیرد . زیرا کتوبا نه تنها یک عهدنامه محسوب می شود بلکه به نوعی نشانگر هویت هر زن و مرد یهودی می باشد ، ضمن آنکه قرنهاست بعنوان یک شناسنامه مورد استفاده قرار گرفته . نیز همچنین سندی است مکتوبات آن یک یهودی را با غیر یهودی متمایز می نماید . بدون تردید ، قوانین وضع شده در کتوبا برگرفته از قوانینی می باشد که در سمندرین (دادگاه عالی شرعی) در بیش از 3000 سال قبل ، توسط علمای یهود تنظیم شده است . بعدها پس از خرابی بیت همیقداش و به گالوت رفتن قوم بنی اسرائیل ، کتوبا به دلایلی جنبه رسمی تر به خود گرفت زیرا نمادی از هویت یک شخص یهودی محسوب می شد . به عبارتی ازدواج در چهارچوب کتوبا، باعث شد که از یک سو اصالت تاریخی و فرهنگی در یهودیت حفظ شود و از سوی دیگر ، مانع تحلیل رفتن این قوم در اقوام دیگر بشوند ، به ویژه در دوران پراکندگی گالوت.

تعهدات مندرجه در کتوبا

در کتوبا مرد متعهد خواهد شد تمام امکانات آسایش یک زندگی از پوشاک و غذا و حقوق زناشوئی را برای همسرش فراهم کند و پس از ازدواج به وظایفش در این زندگی مشترک، شرعاً و عرفاً در حد معقل کوتاهی نکند ، همچنین پس از فوت و یا در صورت طلاق ، مرد متعهد خواهد شد حق و حقوق همسرش (نفقه) و فرزندانش (ارث بردن زن از اموال شوهر و تعهد به حمایت از فرزندان متولد از این ازدواج) را رعایت کند . رسم است متون (قوانین) درج شده در کتوبا با حضور 10 مرد بالغ برای داماد قرائت شود . سپس دو نفر شخص عادل که نسبت خویشاوندی با عروس و داماد ندارند (حتی نباید این دو شاهد با هم نسبتی داشته باشند) بعنوان شاهد، کتوبا را امضاء می کنند .
متون درج شده در کلیه کتوباها تقریباً یکسان می باشد ، احتمالاً در هر نقطه از جهان با درنظر گرفتن آداب و رسوم آن منطقه نکاتی به متن کتوبا اضافه شده است . اما در اصل موضوع ، تفاوت چندانی وجود ندارد . رسم بر این است که قبل از ازدواج توافق نامه ای بین خانواده عروس و داماد نوشته شود که آن را « تنائیم » یا شرایط گویند ، البته در بین یهودیان ایرانی ، تنائیم به نام « شطار» معروف است . دوران نامزدی (ایروسین) در گذشته گاهی یکسال طول می کشید و در طول این مدت خانواده عروس مشغول تدارک جهاز (لوازم زندگی) برای زوج آینده بودند .
از دیر باز رسم بر آن بوده که عقد کتوبا همراه با فرایض دینی ، طی مراسمی خاص انجام بگیرد . اگر چه هریک از جوامع یهود پراکنده در اقصی نقاط دنیا در این مورد آداب و رسوم ویژه ای را دارند . پس از آشنایی، در دوران نامزدی گاهی تا یکسال طول می کشد ، ضمن آنکه عروس و داماد نسبت به یکدیگر تعهدات متقابل دارند اگر چه امروزه فاصله بین نامزدی و ازدواج کمتر شده ، اما مراسم جشن عروسی بسیار مفصل تر و با شکوه تر و با حضور مدعوین بیشتری برگزار می شود .

مراسم عقد کتوبا

در زیر « خوپا » توسط یک شخص روحانی (ربای یا حاخام) انجام می گیرد . خوپا (حجله عقد) نمادیست از یک خانه یهودی که نشانگر یک عشق واقعی و پاک و آن شامل چهار ستون چوبی ، یک سقف پارچه ای به رنگ سفید به شکل یک سایبان که مظهر سپیدبختی می باشد ، معمولاً برای سقف از یک طلیت (شال دعا) استفاده می شود . چهار گوشه آن را بر چهار ستون می آویزند و مراسم عقد را در زیر آن برگزار می کنند ، رسم بر آن است که خوپا ، شامگاه در زیر آسمان و یا در کنیسا برپا می شود، ابتدا داماد به زیر حجله آورده می شود و سپس عروس در کنار او قرار می گیرد .
(عروس و داماد هر یک توسط والدین خود و یا دو نفر از بستگان به زیر خوپا (حجله) هدایت میشوند) ضمن آنکه در این مراسم حدأقل می بایست ده مرد حضور داشته باشند . حاخام یا ربای درحالی که جام شراب را در دست دارد، دعای مخصوص پیوند زناشوئی را می خواند ، سپس عروس داماد از آن جام می نوشند ، آنگاه داماد حلقه ازدواج را به انگشت عروس می کند (معمولاً انگشتر را در انگشت سبابه می کنند) و سپس دعای عقد را می خواند .

הֲרֵי אַתּ מְקֻדֶּשֶׁת לִי, כְּדָת מֹשֶׁה וְיִשׂרָאֵל

« با این حلقه ، اینک تو بر حسب شریعت موسی و ایسرائل به عقد من درآمده ای »

یکی از سنت هایی که همیشه در زیر خوپا اجرا می شود ، خرد کردن لیوانی در زیر پای داماد می باشد و آن یادآور خرابی بیت همیقداش (زخرلخودبان) می باشد به عبارتی این عمل نشانگر آنست که داماد در شادترین لحظات زندگی خود خرابی بیت همیقداش را از یاد نبرده ، ( خاطر آن از ذهنش دور نشود ) سپس توسط ربای متن کتوبا که مشتمل بر تعهدات داماد نسبت به عروس می باشد خوانده می شود . قبل از آنکه مراسم به انجام برسد ، داماد کتوبا را به عروس می سپارد .
در بین یهودیان سفارادی رسم است، عروس و داماد در آغوش یکدیگر در زیر طلیت (صیصیت) قرار بگیرند و خود را با آن بپوشانند، و آن به مفهوم یکی شدن در زیر یک سقف (خوپا) می باشد .
در تلمود بر این امر تأکید شده ، پس از یکی شدن مرد موظف است تا برای همسر خود ، پیش از آنچه برای خویش توقع دارد احترام قائل شود. زن نیز باید نسبت به همسر خود که سرپرست خانواده است با کمال احترام برخورد کند و برای همیشه به شوهر خود تعلق داشته باشد و قوانین طهارت خانواده و دیگر موازین شرع را رعایت کند . داشتن کتوبا آنچنان پر اهمیت بود ، اگر زنی کتوبای خود را گم می کرد و چند ساعت پس از مفقود شدن ، آن را پیدا نمی کرد شوهر موظف بود همان روز قبل از غروب آفتاب کتوبای جدیدی را برای همسرش تهیه می کرد

چند هلاخا راجع به کتوبا

1- در کتوبا باید تعهدات شوهر نسبت به همسر، در زمان حیات نیز همچنین وضعیت زن در صورت طلاق و یا فوت شوهر تعیین شود .
2- در میشنا اشاره شده ، انسان می تواند یک سفر توراه را بفروش برساند و با پول آن هزینه ازدواج یک زوج جوان را فراهم سازد .
3- در روزهای شبات، تعنیت، اعیاد و ایام بین هفدهم ماه تموز (بخصوص از اول ماه آو) تا نهم آو و همچنین در ایام عومر (از موعد پسح تا سی و چهارم عومر) مراسم عقد کتوبا و عروسی انجام نمی شود .
4- عروس پس از شمردن هفت روز پاکی، در روز ازدواج در میقوه غسل می نماید تا از ابتدای زندگی جدید، پایبندی خود را به اصول طهارت خانواده که بر دوش اوست نشان دهد .
5- روایت است روز ازدواج، روز بخشایش و آمرزش برای عروس و داماد است از این رو در روز ازدواج با یک روز قبل از آن عروس و داماد تعنیت ( روزه ) میگیرند .
6- پس از انجام مراسم عقد بایستی « هموصی » دعای قبل از صرف خوراک گفته شود . سپس بعد از آن « نوارخ » دعای بعد از خوراک گفته شود و هفت براخای سنتی « شیوا براخوات » در آخر « نوراخ » تکرار شود .
7- در یهودیت انجام مراسم کتوبا ، از آئین هائیست که بعنوان تقدیس و شکرانه ، همراه با سرور و شادی انجام می شود .
هنگام عقد کتوبا برای عروس و داماد ، هفت براخا قرائت می شود .
منابع مورد استفاده
باورهای اسطورهای : یوسف ستاره شناس