مولانا شاهین شیرازی

در قرن چهاردهم میلادی ، در شهر زیبا و شاعر پرور شیراز ، که در آن روزگار یهودیان بیشماری در آن می زیسته اند ، یکی از برجسته ترین شعرای یهودی که تخلّص « شاهین » داشت ، پای بر عرصه وجود نهاد . وی نخستین یهودی ایرانی است که در صنعت شعر و ادبیات فارسی درخشیده است .
از تاریخ تولد و فوت ، از نام و نشان و حتی از سرگذشت زندگی او ، هیچگونه اطلاعاتی در دست نیست ، و آنچه را که درباره ی او نقل نموده اند ، منحصر به اطلاعات مختصری است که از خلال سرودهای او استنباط گردیده .
شاهین شیرازی معاصر “سلطان محمّد خدابنده اولجایتو” و پسرش “ابوسعید بهادُر” از سلاطین مغول می باشد که در قرن هشتم هجری در ایران حکومت می کرده اند .
او در مقدمه ی کتاب موسی نامه ی خود ، که از سِفِر شموُت شروع نموده ، و تا آخر سفر دِواریم که در سال 5088 عبری (1328 میلادی) به پایان رسانیده ، ابیاتی چند در مدح ابوسعید بهادُر سروده است ، که این مدیحه بعدها به أول کتاب « بِرِشیت» که سی سال بعد از تاریخ فوق بنظم درآمده ، و در آن موقع ابوسعید بهادُر در قید حیات نبوده ، منتقل گشته است . بر طبق مندرجات کتب تاریخی (ابوسعید بهادُر در سن دوازده یا سیزده سالگی ، در سال 716 هجری ، به جانشینی پدرش بر تخت پادشاهی نشست ، و پس از بیست سال سلطنت ، در سال 736 هجری در گذشته است) .
شاهین شیرازی برخلاف اکثر شعرای معاصر خود ، عادت به مدیحه سرایی از بزرگان و گرفتن صله و انعام از آنها نداشته است . او مردی درویش مسلک ، بلند طبع و قانع بوده ، و از دسترنج خود امرار معاش می کرده است . از اینکه او به چه حرفه ای مشغول بوده ، اطّلاعی در دست نیست .
دانش مولانا شاهین شیرازی از تاریخ وفرهنگ یهود بسیار غنی بود ، نیز همچنین ، از ادبیات فارسی و آثار شعرای ایرانی ، بهره فراوانی کسب نموده بود . او در اثر نفوذ اشعار کلاسیک و علاقه شدید و وافری که به آموختن دانش دینی و فرهنگ یهودیت داشت . از این رو با مطالعه ی شاهنامه فردوسی و اشعار نظامی گنجوی ، که هر دو ایشان داستان ، یوسف و زلیخاه را نیز بنظم درآورده اند ، بعدها بفکر آن می افتد که از آنها تقلید کرده ، و متون تاریخی توراه و داستانهای آنرا در قالب تاریخی و حماسی منظوم سازد زیرا بر این باور بود ، یهودیان آن دوران ایران ، که زبان عبری را خوب نمی دانستند ، و از درک و تفسیرات مطالب توراه عاجز بوده اند ، از تاریخ و فرهنگ نیاکان خود مطلع شوند ، و بجای آنکه وقت خود را صرف خواندن اشعاری در وصف گل و بلبل ، می و معشوق ، و رخ یار و داستانهای اغراق آمیز تاریخی نمایند ، با توراه ی حضرت موسی و پند و اندرزهای گرانبهای آن بیشتر آشنا گردند .
شاهین در دوران جوانی خود ، کلّیه ی وقایع تاریخی توراه را از اول سِفِر شُموت (خروج) تا آخر دِواریم (تثنیه) بنظم درآورده ، و در قالب کتابی با نام «موسی نامه» ارائه نمود . این کتاب تقریبا دارای ده هزار بیت شعر می باشد که در سال 728 هجری در دوازدهمین سال سلطنت ابوسعید بهادُر باتمام رسیده است .
کتاب موسی نامه در ابتدا با حروف عبری و به زبان فارسی یا فارسیهود به نگارش در آمد. دیری نپائید، جعمی از دوستان این شاعر برجسته ، که خلق این شاهکار را از او می بینند ، بر او حسد برده ، و برای دلسرد کردن و کوبیدن او، چنین شایعه می سازند ، که این آثار از گفته ی خود شاهین نمی باشد ، و آنها را از دیگران سرقت کرده است . شاهین به آنها پاسخ می دهد، که من هنوز متون داستانهای سِفِر بِرِشیت (کتاب آفرینش را به نظم در نیاورده ام . و اکنون ، هر کدام از شما که ادعا دارد که من اشعار «موسی نامه» را از او دزدیده ام ، اقدام نموده ، و مطالب سِفِر بِرِشیت را بنظم درآورد . سکوت شاعر مدّت سی سال به طول انجامید . در طی این چند سال ، عدّه ای از دوستانش کوشش نمودند که با منظوم ساختن داستانهای سِفِر بِرِشیت ، ادعای خود را ثابت کنند ، امّا هیچ کدام نتوانستند در این امر موفقیتی کسب کنند .
او خود می گوید :

در این معنی بکوشیدند بسیار
بجان خود رسانیدند آزار

نصیبشان نشد یک جرعه زین جام
بجستند از میان یک یک بناکام

مرا بخشیده بود این فتح جبّار
از آن کس را نشد مدخل در این کار

در نهایت دوستان نزدیک شاهین بر او فشار آوردند ، که کار ناتمام خود را ادامه بدهد ومتون سِفِر بِرِشیت ( کتاب آفرنش ) را نیز بنظم در آورد . کتاب بِرِشیت که تقریباً دارای نه هزار بیت می باشد ، در سال 760 هجری مطابق با (1358 میلادی) توسط این شاعر برجسته بپایان می رسد .
اشعار شاهین ( در بحر رَمَل مسدّس فخدوف ) بسیار ساده و زیبا سروده شده ، و در آنها لغات عربی و کلمات مشکل بسیار کم دیده می شوند . شیواترین و شیرین ترین قسمت کتاب شاهین ، بطور یقین داستان زندگی یوسف است ، که پاراشاهای ( ایات ) “ویِه شِو” ، “میقِص” ، “وَییگش” و “وَیِحی” را دربر گرفته ، او بیشتر مطالب آنرا نه تنها از میدراشهای توراه ، بلکه از داستان یوسف و زلیخای فردوسی و نظامی ، و از منابع تفاسیر قرآن و احادیث اسلامی نیز ، الهام گرفته است .
طبق برسی های انجام شده ، اطّلاعات شاهین شیرازی از قرآن و از تفاسیر و احادیث مربوط به آن بسیار عمیق بوده است .
اشعار شاهین درباره ی قسمتهای تاریخی کتاب مقدس ( پنج سِفِر توراه ) ، بیش از نوزده هزار بیت می باشد ، که در خلال آنها ، پند و نصیحتهای زیاد مشاهده می شود. او در مذمّت میخوارگی و مستی ، ظلم و ستم ، بی وفایی دنیا ، تواضع و فروتنی در مقابل مقام ، شکوه و جلال آن بسیار قلم فرسایی کرده است . ضمن آنکه سعی بر آن داشته ، راجع به هلاخوُت و قوانین مذهبی توراه موضع بیطرفانه اختیار کند .
بغیر از کتاب توراه ی منظوم ، دو مجموعه ی شعری دیگر از مولانا شاهین بجا مانده است . یکی بنام « مفتاح خرد » ، درباره ی مِگیلای اِستِر ، و دیگری مربوط به سلطنت کورش کبیر ، آبادی بیت همیقداش دوّم ، و عِزرا هَسُوفِر می باشد .
در سروده های شاهین در ارتباط با داستان ملکه استر ، از برخی تضادها و نیز در گیری ها خانوادگی و حتی جنگ ها سخن می رود ، صحنه های شکار وصف می شود ، نیز همچنین صحنه های رزمی و بزمی وجود دارد . بعبارتی تعبیر ها و تفسیر های که در شاهنامه شکل گرفته ، در کتاب اردشیر نامه این شاعر یهودی بازتاب یافته است . در کتاب «مفتاح خرد» اَحَشوِرُوش یا خشایارشا ، بنام اردشیر پسر گشتاسپ خوانده شده است .
در حدود یکصد سال پس از فوت مولانا شاهین شیرازی ، یهودی دیگری ، که «عمرانی» تخلّص داشته است ، دنباله کارهای ناتمام شاهین را می گیرد ، و بتقلید از او ، بخشی از کتابهای یِهُوشوع ، شُوفطیم و شِموئِل را ( در بحر رَمَل ) بنظم در می آورد ، و نام کتاب خود را «فتح نامه» می گذارد .
شاهین و عمرانی هر دو در شیراز مدفون شده اند . بابایی لطف ، که او نیز یکی از شعرای یهودی ایرانی بوده ، و تاریخچه ی یهودیان دوره ی سلاطین صفویه ، و رنج ها و مشقّت های یهودیان را بنظم درآورده است ، می گوید که قبر آن دو شاعر را در جوار مزار سعدی و حافظ دیده است . امّا با گذشت قرن ها اثری از قبرهای شاهین و عمرانی در شیراز بنظر نمی رسد .
ناگفته نماند ، تعدادی محدود از کتاب شاهین توراه به خط اصلی در کتابخانه های جهان از جمله بنیاد بن صوی در سرزمین مقدس موجود می باشد .
در سال 1902 میلادی ، سروده های شاهین ( کتب موسی و آفرینش شاهین ) توسط یک دانشمند یهودی بخارائی بنام حاخام شیمون در اورشلیم بچاپ رسید . او همچنین در سال 1910 میلادی کتاب “اردشیر” شاهین را تحت عنوان سفر شرح شاهین مشتمل برکتاب تفیلای استر را منتشر نمود .
شرحی مختصر از تالیفات مولانا شاهین شیرازی
1 – کتاب موسی نامه : در سال 1337 میلادی به نگارش در آمد ، مطالب آن بر گرفته از کتاب مقدس چهار سفر توراه (تثنیه ، خروج ، اعداد ولاویان ) و تلمود و
آثار دیگر یهود و اسلامی می باشد .
2 – کتاب اردشیر : در سال 1332 میلادی نگاشته شده ، و تلفیقی است از داستان اردشیر و کتاب استر می باشد .
3 – کتاب عزرا : شرحی از آزادی قوم یهود و بنا نهادن خانه خداوند در اورشلیم
می باشد
4 – کتاب آفرینش ( برشیت ) :
کتاب آفرینش به همراه کتاب عزرا در سال 1359 میلادی به نگارش در آمد .