زبان کلیمیان همدان زبان کلیمیان همدان فهلوی بوده که خود همان زبان دری را تشکیل می دهد که در این زبان هنگام تلفظ واژه ها یا کلمات به آنها کسره می داده اند و خود کلیمیان به این زبان اصولاً زبان راجی میگفته اند و این زبان هنوز در خانواده های کلیمی همدان برقرار است البته خانواده های اصیل همدان چرا که بعضی از خانواده های کلیمی مهاجرین سنندج و یا بیچار میباشند که زبان آنان کردی است . زبان کردی چنانکه قبلاً گفته شد خود از شاخه های زبان دری یا فهلوی یا پهلوی می باشد . علت پیدایش و یا ابداع این زبان این بوده که اگر گفتگوی خصوصی بین دو یا چند نفر بوده و نمی خواستند که کسی متوجه موضوع مورد بحث صحبت گردد با این زبان با یکدیگر صحبت میکرده اند . در اینجا بعضی از کلمات را که به همین زبان است ذکر خواهیم نمود و چند جمله به عنوان نمونه آورده خواهد شد . تَن = تِن ( در اینجا حرف ت مسکوره میباشد یعنی ت را با کسره تلفظ می نمایند ) . مو = می سفید = اسپید به مو گیس هم گفته می شود . پیشانی = پیشونی بینی = دُماغ ( حرف د به صورت ضمه تلفظ می گردد ) . سر = سِر – حرف س نیز با کسر س تلفظ میگردد ) . صورت یا چهره و یا رو و یا رُخ = دیم چشم = گلاره ابرو = ابری آب دهان = لیل یا تُف لب = لی زبان = زُون ( حرف ز ضمه تلفظ میگردد ) . دندان = دندون گلو = گِلی پهلو = پِلی دست = دِس ( حرف د به صورت کسره تلفظ می گردد ) . ضمائر شخصی من = مان خودم = خوچَم تو = تو خودن = خوچَت او = اون خودش = خوچش ما = ما خودمان = خُومان شما = شما خودتان = خوتان آنها = اونا خودشان = خوشان خویشاوندان پدر = آقا ، بووا عمو = آمو مادر = دادا شوهر = میزه برادر = برا ( حرف ب ، با کسره تلفظ می گردد ) . جاری = همبو خواهر = خا خواهر بزرگ = داچی افراد ناتنی = اُگی ( حرف الف ضمه تلفظ میشود ) . برادر بزرگ = آچی زن = جَن (حرف ج فتحه تلفظ می شود ) . پدربزرگ = بابا دائی = دای مادربزرگ = ننه پسر = پیر دختر = دُت ( حرف د ضمه میباشد ) والدین = آقا دادا عروس = آریس داماد = دوماد فامیل عروس و داماد = قای ننه عمه = عمه خاله = هاله نامزد = دسگیران آدم = آیمی اوقات وقت = وقت ساعت = ساعت روز = رو سحر = صبح زید پیش از ظهر و ظهر و بعدازظهر همین کلمات بدون تغییر ادا میشوند . عصر = شوم مغرب = وقت شوم شب = شی نیم شب = نصف شی امروز = آرو فردا = صُبَح ( به ضمه ص و فتحه ب و سکون ح ) پس فردا = پَصُبَح ( به فتحه پ و ضمه ص و ب فتحه ب و سکون ح ) دیروز = هِضِه ( به کسره هـ و کسره ض و سکون ها ) دیشب = هضبشی پریروز = پِره ( به کسره پ رر ) پریشب = پره شی هفته = همان هفته است . پس پریشب = پس پره شی یکشنبه = یی شابات دوشنبه = دو شابات سه شنبه = سه شابات چهارشنبه = چار شابات پنج شنبه = پن شابات جمعه = اِینه شنبه = شابات فصل ها بهار = بهار یا باهار تابستان = توسون پاییز = پاییز همان پاییز است . زمستان = زمسون ( به کسره ز و فتحه م ) سال ها امسال = ایمسال پارسال = همان پارسال گفته میشود . پیرارسال = همان پیرارسال میباشد . سال دیگر = سال اِمی ( به کسره الف ) الان = الان خورشید = اُفتُو ( به ضمه الف و ت ) مهتاب = مهتُو شهاب و ستاره دنباله دار = ستاره دمدار آسمان = آسمون حبوبات و غلات عدس = نیجی لوبیا = همان لوبیاست لوبیا چیتی و لوبیا قرمز به همان شکل بیان میگردد . لوبیا سفید = لوبیا اسپید ماش ، باقلا ، گندم ، برنج به همین شکل بیان میگردند . جو = جِی چای = چای نیز به همین شکل بیان می گردد . سبزی ها سبزی = سُوزی ( به ضمه س ) سبزی خوردن = سُوزی خورتن فلفل از هر نوع = بیور ( و بصورت فتحه تلفظ می گردد ) تره = همان سُوزی است مرزه = فلفلک شبت = شویت یا شوید ( ش بحالت کسره ادا میشود ) ترخان = ترخون کاهو = کای شاهی یا ترتیزک = شای ریواس = لیباس بادمجان = بادنجون گوجه فرنگی = بادنجون فرنگی کدو = کِدی کدو مسمی = کِد یجی کدو تنبل = کِدی رسمی سیب زمینی = سُو زمینی ( به ضمه س ) صیفی جات هندوانه = هندینه خربزه = خربُوزه خیار چنبر = شُو خیار خیار چنبر ریز = زیچه خیار میوه های درختی شاتوت = تیت شِرابی ( به کسره ش ) سیب = سُو ( به ضمه س ) انگور = اِنگیر ( به کسره الف ) آلبالو = آلبالی زردآلو = قیسی شفتالو = شافتالی آلو = آُلی گوجه = آلیچه به = بِی ( به کسره ب ) میوه های خشک گردو = یُوز بادام = وایُوم بادام پوست نازک = وایوم خانمی پسته = فِسِه بلوط = بَلیت گلها شقایق وحشی = گل کاس اِشکِنه تاج خروس = پُوک خروسی لاله عباسی = گل فرنگی خارشتر = وَرَک کلمات و اصطلاحی که تا اینجا بیان گردید نمونه هائی بود که در زبان راجی همدان تغییر می کرد و کلمات و یا نامها به همان صورت فارسی تلفظ می گردد . مسکن خانه = کیه اطاق انباری = کیه پس ، پس کیه چادر = چارشُو انبار = پَستو سقف اطاق = طاق طاقچه = بالیچه طاقچه بالا = رَف گنجه = دُولوه شیشه پنجره = وِنَدیک کنج یا گوشه = بِریتِه پاشنه در = گیجین بام = بله بُوم آشپزخانه = مُدبَق مستراح = مَوال ، اُوریز استخر = حِیض زیر زمین = سیزون اثاثیه خانه فرش = جُل ، قالی رختخواب = جُلاهاف چادر شب = مَفرشی متکا = بالش وسائل آشپزخانه ملاقه = کیچیز نمک = تام دیگ مسی بزرگ = قزقُون روغن = رُون دیگ کوچک = تیانچه ظروف مخصوص بو دادن = ساج ماهی تابه = تُوه ملاقه مخصوص آب = اوگردُون آبکش = ترشی بالا جام بزرگ = بادیه چراغ خوراک پزی = اجاق ، تندیرچی انبر = ماقاش هیزم = چُو کبریت = کرمیت دستگیره پارچه ای = جُلد یسجیلی قاب دستمال = دسمال قاب قُوجاق سطل خاکروبه = آشغالدون آشغالدانی = آلنج کُوره هاون = خوین دسته هاون = دس خُوین آسیاب دستی = داسر ، دَسر زردچوبه = آلت وسائل حمام صابون = صابین روشوره = دیم شوره دلاک = کیسه کش ، دلاک لگن = سِلَبچه حوله حمام = قدیقه سلمانی زنانه = دیم ورگیر سایر وسائل بهمان نام نامیده می شوند . وسائل آبدارخانه اکثر وسائل با اسامی فارسی تلفظ می شوند بغیر از وسائل زیر : کوزه سفالین : بَسی خوردنی ها غذا = آش آش عدس و بلغور = آش نیجی بلغور گوشت آبگوشتی = یَخنی گوشت خام = گوشت نپته کوکو = خاگینه کوفته نخودچی = گُندی مربا = شیره شیره = شیره اسپید قصابی ساطور = ساطیر فیله = پره سینه پشت مازو = پشت مازی کعب ران = ت رون گوشت بالاتر از ران = گُولی گردن = مالَح ترازو = تِرازی شکنبه = پرُ کرده کفاشی کفش = کیش کفاشی = کیش فروشی کفاش = کیش دوز لنگه کفش = تای کیش وسائل نانوائی تغار خمیر = لانجین خمیر تنور غذاپزی = تَندیر کوره تنور = کنده تَندیر ازدواج شوهر کردن = میره کَرتَن خواستگاری = خازمنی نامزدی = دسگیرونی عقد = کِتیبا هلهله = کیلیلی آرایش کردن عروس = قِنچ کَرتَن آریس زایش زائیدن = زایان تولد یافتن = دنیا اُومی تِن گهواره = گاخاره بچه = وچه بچه ها = رَچَا پسربچه = پیره چی دختربچه = دُت چی لوازم التحریر نوشتن = وانِمِشدن چوب قلم = چوی نیش نوک قلم = تُک نی صفت ها خوب = خَب بزرگ = مَاسَر کوچک = کَسَر تلخ = تال گس = مِرچ ناپاک = تامه تندرست = سالم ، سلومَت دروغگو = دروجَن متبر = تاپال بینا = رینُو قیود کجا = کووا کی = که آنجا = رانا اینجا = یانا زود = زید مانند = مُونُو رو = دیم ، دیمه اینطور = آنطور = اُسُو در گویش یهودیان همدان میتوان افعال را صرف و نحو نمود ، صرف و نحو افعال در این گویش مانند زبان فارسی و سایر زبانها دارای حالات مختلفی است . مثلاً زمان حال ، زمان ماضی یا گذشته ، ماضی مطلق ، ماضی استمراری ، ماضی نقلی ، ماضی بعید و سایر زمانها . به طور نمونه فعل خوردن را در چند حالت یا زمان در ذیل صرف می گردد. فعل خوردن (خورتن) در زمان حال زمان گذشته (ماضی) خِران (میخورم) خِریم (میخوریم) بِمخورت بمانخورت خِری (میخوری) خِرید (میخورید) بِدخورت بدانخورت خِرو (میخورد) خِرند (میخورند) بِشخورت بشاخورت فعل نقلی زمان بعید بِمخورته بِمانخورتهبِمخورته بو بِمانخورته بو بِدخورته بِدانخورتهبِدخورته بو بِدانخورته بو بِشخورته بِشانخورته بِشخورته بو بِشانخورته بو ماضی استمراری حال استمراری دارتم خورتم (داشتم مخوردم) دارام خِران (دارم میخورم) دارتت خورتت (داشتی میخوردی)داری خِری (دارد میخورد) دارتش خورتش (داشت میخورد)دارو خِرو (دارد میخورد) دارتمان خورتمان (داشتیم مخوردیم)داریم خِریم (داریم میخوریم) دارتتان خورتتان (داشتید میخوردید) دارید خِرید (دارید میخورید) دارتشان خورتشان (داشتند میخوردند)دارند خِرند (دارند میخورند) در مورد افعال و حالات (زمانهای) آن و اصطلاحات کلیمیان همدان مطالب بسیار زیاد است و از حوصله این مقوله خارج است و میتوان به جرأت گفت که در موارد فوق میتوان یک کتاب به رشته تحریر درآورد . مطالب فوق فقط به عنوان نمونه ذکر گردید . در اینجا لازم است نمونه هائی از مکالمات روزانه آورده شود . سلام ، کجا می روی ؟ شالوم ، کُوواشی ؟ حالت خوب است ؟ چکار میکنی ؟ خبی؟ چه ی کری؟ (حالت خبو ، چی کردی) . سلامت باشی ، عازم بازار هستم : سلومت بی ، داران شان واجار . امروز هوا خیلی خوب است . آرو هوا خیلی خَبُو . زمستان چون برف نباریده است هوا خیلی گرم خواهد شد . زمسون برف نِشبارایِه هوا خیلی گرم وابو . امشب پیش ما بیائید : امشی بیدان پیش هاما . امشب ، شب موعد (عید) است همه دور هم هستیم : امشی، شی مادو ، همه دیر همیم . فلانی فوت نموده است . فلونی بِمَرتِه . بیا باهم به گورستان برویم . بور باهم بشیم بت حبیم . ساعت چند است؟ سَعَت چَندوُ ؟ امشب نامزدی فلانی است : امشی دسگیرونی قِلوُن کَسُو . بر گرفته از یاداشت های : بیژن آصف